डॉ. डी. एम. मुगळीकर, डॉ. उमा तुमलाम

स्वच्छ दूध उत्पादनासाठी गोठा स्वच्छता, दूध काढणी आणि दुग्धजन्य पदार्थांची वाहतूक अशा विविध टप्प्यांमध्ये स्वच्छता राखणे आवश्यक आहे. नियमित लसीकरण आणि आरोग्य हा नियमित कामाचा एक भाग आहे.

दूध हे संपूर्ण अन्न आहे. दुधापासून योग्य  प्रमाणात चरबी आणि प्रथिने मिळतात. तसेच लॅक्टोज आणि इतर अनेक पोषकद्रव्ये पुरविण्याबरोबरच जीवनसत्त्वे उपलब्ध होतात. शरीराचे आरोग्य आणि सामान्य वाढ होण्यासाठी दूध आवश्यक आहे.

परंतु त्याच्या उच्च पोषण सामग्रीमुळे ते रोगजनक जिवाणूंसह सूक्ष्मजीवांसाठी एक परिपूर्ण वाढीचे माध्यम बनते. हानिकारक सूक्ष्मजंतू दुधाची गुणवत्ता बिघडवतात. स्वच्छ दूध उत्पादनासाठी गोठा स्वच्छता, दूध काढणे प्रक्रिया आणि वाहतूक अशा विविध टप्प्यांमध्ये स्वच्छता राखणे आवश्यक आहे.

आरोग्य व्यवस्थापन

नियमित लसीकरण आणि आरोग्य देखरेख हा नियमित कामाचा एक भाग आहे. आजारी जनावरांसाठी स्वतंत्र गोठा असावा.

आहार पद्धती

आहाराचा दुधाच्या गुणवत्तेवर मोठा प्रभाव पडतो. गायीच्या रुमेनमध्ये योग्य पचन आणि किण्वन करण्यासाठी चारा आवश्यक आहे, ज्याचा थेट दुधाच्या चरबीच्या गुणवत्तेवर परिणाम होतो. आहारात पुरेसा चारा नसल्यास गाईमध्ये लो बटर फॅटयुक्त दूध तयार करण्याचा कल असतो.

धार काढण्याच्या पद्धती

पारंपरिक प्रक्रियेत स्ट्रिपिंग आणि पूर्ण हाताने दूध काढण्याची पद्धत आहे. स्ट्रिपिंग करताना सड अंगठा आणि तर्जनी यांच्यामध्ये धरले जाते. हात सडाच्या लांबीच्या खाली हलविला जातो आणि दूध बाहेर काढण्यासाठी थोडासा दबाव टाकला जातो.

पूर्ण हाताच्या पद्धतीमध्ये, सड पाच बोटांनी धरून तळहातावर दाबतात. या दोन पद्धतींपैकी, पूर्ण हात पद्धती चांगली आहे. कारण हाताची स्थिती बदलण्यात वेळ जात नाही. ते वासराच्या दूध पिण्याच्या क्रियेचे अनुकरण करते. पूर्ण हाताने सडावरील दाबावर अधिक नियंत्रण मिळते, ज्यामुळे सडावर अधिक एकसमान आणि सातत्यपूर्ण दाब पडतो.

यंत्राने दूध काढणी

दूध काढणी यंत्रामुळे मानवी चुका शक्य तितक्या कमी करून सातत्यपूर्ण दूध मिळते. यंत्र दर मिनिटाला सुमारे १.५ ते २ लिटर दूध काढते. दूध काढण्याच्या संपूर्ण प्रक्रियेसाठी प्रति गाय ५ ते ७ मिनिटे वेळ लागतो.

त्या तुलनेत, हाताने दूध काढण्यासाठी एका गायीला सरासरी १५ ते २० मिनिटे लागतात. यंत्राने दूध काढताना कोणताही मानवी संपर्क नसतो. काढलेले दूध बंद कंटेनरमध्ये गोळा केले जाते, दुधामध्ये कोणतेही दूषित पदार्थ पडत नाहीत. यंत्राने दूध काढणे हे अधिक सुरक्षित आणि अधिक आरोग्यदायी आहे.  

कास, स्वच्छता

कास स्वच्छता हा दुधाच्या स्वच्छतेचा प्रमुख घटक आहे. कोमट पाणी, जंतुनाशक द्रावणाने कासेचा भाग, सड स्वच्छ करावेत.

दूध काढणाऱ्या व्यक्तीने स्वच्छ हाताने दूध काढावे. दूध काढण्याच्या प्रक्रियेदरम्यान धूम्रपान करणे किंवा अन्नपदार्थ हाताळणे टाळावे.

दूध काढल्यानंतर लगेच गाळावे. दूध साठविण्यासाठी प्लॅस्टिक किटली टाळावी. कारण त्यांना ओरखडे येऊन अशा ठिकाणी जिवाणू साठतात. त्याऐवजी, स्टेनलेस स्टील किंवा अॅल्युमिनियमपासून बनवलेली भांडी वापरावीत. ही भांडी स्वच्छ करणे आणि निर्जंतुक करणे सोपे असते.

दूध साठवण

दुधाचा ताजेपणा टिकवून ठेवण्यासाठी योग्य शीतगृह महत्त्वाचे आहे. दूध काढल्यानंतर लगेच कमी तापमानात साठवल्याने हानिकारक जिवाणूंची वाढ मंदावते. तथापि, दूध ७२ तासांपेक्षा जास्त काळ थंड स्थितीत साठवले तर कमी तापमानात देखील खराब होऊ शकते.

दूध गरम करणे आणि पाश्चरायझेशन

दुधाची सुरक्षा सुनिश्चितसाठी पाश्‍चरायझेशन ही एक सामान्य पद्धत आहे. तथापि, जास्तीचे पाश्‍चरायझेशन किंवा दीर्घकाळ गरम केल्याने प्रथिनांवर परिणाम होऊ शकतो. ज्यामुळे दुधाचा पोत आणि पौष्टिक मूल्य बदलू शकते. यामुळे पाण्यात विरघळणारी जीवनसत्त्व ब आणि क यांचे नुकसान होऊन दुधाचा एकूण पौष्टिक लाभ कमी होतो.

दुधाचे नैसर्गिक गुण राखण्याबरोबरच सुरक्षिततेचा समतोल राखण्यासाठी गरम करण्याच्या प्रक्रियेवर काळजीपूर्वक नियंत्रण ठेवणे आवश्यक आहे.

दुधात प्रतिजैविक अवशेष

संसर्गावर उपचार करण्यासाठी दुग्धजन्य जनावरांना प्रतिजैविके दिली जातात, परंतु योग्य कालावधी पाळला गेला नाही तर या औषधांचे अंश दुधात राहू शकतात प्रतिजैविक अवशेष असलेले दूध संवेदनशील व्यक्तींमध्ये ॲलर्जी निर्माण करू शकते. म्हणून दुधाचे प्रदूषण रोखण्यासाठी दुग्धजन्य प्राण्यांमध्ये प्रतिजैविकांच्या वापराचे निरीक्षण आणि नियमन करणे महत्त्वाचे आहे.

दूध वाहतूक

दुपारच्या उष्णतेच्या संपर्कात दूध येऊ नये म्हणून थंड वेळेत वाहतूक करावी. अति उष्णता जिवाणूंच्या वाढीस गती देऊ शकते.

भेसळ नियंत्रण

दुधाची भेसळ ही गंभीर समस्या बनत आहे. भेसळयुक्त दुधाच्या सेवनामुळे रसायनांच्या प्रतिकूल परिणामांमुळे मानवी आरोग्याच्या गंभीर समस्या उद्‌भवू शकतात. भेसळमुक्त दुधासाठी दुधाच्या गुणवत्ता नियंत्रण चाचण्या महत्त्वाच्या आहेत.

- डॉ. डी. एम. मुगळीकर, ९८६००४५९००

(सूक्ष्मजीवशास्त्र विभाग, क्रांतिसिंह नाना पाटील पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, शिरवळ, जि.सातारा)