Farmer Management :

शेतकरी नियोजन

गोपालन

शेतकरी : सोमनाथ भिवषेन वाघ

गाव : जवखेडे खालसा, ता. पाथर्डी, जि. नगर

एकूण शेती : अडीच एकर

गाई (लहान-मोठ्या मिळून) : ३५

नगर जिल्ह्यातील पाथर्डी तालुक्यातील बहुतांश भागात शेतीसाठी पाण्याची मोठी समस्या आहे. त्यामुळे अनेक तरुण शेतकऱ्यांनी शेतीला पशुपालनाची जोड दिली आहे. पाथर्डी तालुक्यातील जवखडे खालसा येथील सोमनाथ भिवषेन वाघ यांना वडिलोपार्जित अडीच एकर शेती. जमीनधारणा क्षेत्र कमी असल्याने त्यांनी शेतीला दुग्ध व्यवसायाची जोड दिली आहे. आज त्यांच्याकडे एकूण २० मोठ्या गाई असून, १५ कालवडी आहेत.

दुग्ध व्यवसायाचा विस्तार

वाघ कुटुंबीयांकडे तीसपेक्षा अधिक वर्षांपासून दुग्ध व्यवसायामध्ये आहे. मागील सहा ते सात वर्षांपासून त्यांनी दुग्ध व्यवसायात वाढ केली आहे. सोमनाथ यांनी दुग्ध व्यवसायाकडे लक्ष देण्यास सुरुवात केल्यापासून व्यवसायाला उभारी मिळाली. आज त्यांच्याकडे एकूण २० मोठ्या गाई असून, १५ कालवडी आहेत. गोठ्यातून दररोज साधारणपणे १७० लिटरपर्यंत दूध संकलन होते.

गाईंसाठी चार वर्षांपूर्वी मुक्तसंचार पद्धतीच्या गोठ्याची उभारणी केली आहे. मुक्तसंचार गोठ्यामध्येच गाईंना खाद्य आणि पाणी दिले जाते. त्यामुळे गाईंचे आरोग्य चांगले राहण्यास मदत होते. गोठ्यातील गाईंची नियमित आरोग्य तपासणी केली जाते. पशुवैद्यकाकडून नियमित प्रतिबंधात्मक लसीकरण केले जाते.

गाईंना दर्जेदार चारा उपलब्ध होण्यासाठी संपूर्ण अडीच एकर क्षेत्रामध्ये विविध चारा पिकांची लागवड केली आहे. चारा पिकांच्या लागवडीपूर्वी शेणखताची मात्रा दिल्यानंतर पुन्हा कोणतीही खतमात्रा दिली जात नाही, असे सोमनाथ सांगतात. दुग्ध व्यवसायामध्ये कुटुंबातील सर्व सदस्यांची मदत होते. दुग्ध व्यवसाय आणि गोठा व्यवस्थापनामध्ये सुयोग बेहळे यांचे मोलाचे मार्गदर्शन वेळोवेळी मिळते असे सोमनाथ वाघ यांनी सांगितले.

व्यवस्थापनातील बाबी

दररोज सकाळी साडेपाच वाजता गोठ्यातील कामांस सुरुवात होते. सर्वप्रथम मशिनद्वारे दूध काढले जाते.

दूध काढल्यानंतर ऊस, गिन्नी गवत, गहू भुस्सा, मका यांची कुट्टी करून गाईंना दिली जाते.

चाऱ्यासह प्रत्येक गाईला सकाळी आणि संध्याकाळी खुराक दिला जातो. त्यात सरकी पेंडीचा समावेश केला जातो. तसेच खनिज मिश्रण मात्रा दररोज दिली जाते. ही सर्व कामे सकाळी साडेआठ वाजेपर्यंत पूर्ण केली जातात.

गोठ्यामध्ये स्वच्छतेच्या बाबींचे काटेकोर पालन केले जाते. गरजेनुसार गाई पाण्याने स्वच्छ धुतल्या जातात. त्यामुळे गाईंचे आरोग्य उत्तम राखले जाते. मुक्त गोठा असल्याने दररोज शेण उचलायची आवश्यकता भासत नाही.

गाईंना वेतात त्रास होऊ नये तसेच जार पडण्यास अडचणी येऊ नयेत, कास निरोगी राहावी यासाठी वेताच्या पंधरा दिवस आधी खाद्याद्वारे पूरक घटकांचा पुरवठा केला जातो.

गाईंना पिण्यासाठी स्वच्छ, मुबलक पाण्याची व्यवस्था करण्यात आली आहे. पिण्यासाठी मुक्तसंचार गोठ्यामध्येच पाण्याचा हौद बांधलेला आहे.

शेणखताची उपलब्धता

गोठ्यातून वर्षाला साधारणपणे ३० ट्रॉली शेणखत उपलब्ध होते. त्यापैकी १५ ट्रॉली शेणखताचा चारा पिकांमध्ये वापर केला जातो. उर्वरित शेणखताची ४ हजार ५०० रुपये प्रति ट्रॉली या दराने विक्री करतात. शेणखताचा दर्जा चांगला असल्याने परिसरातील शेतकऱ्यांकडून चांगली मागणी असते.

आरोग्य व्यवस्थापन

गाईंचे आरोग्य चांगले राहण्यासाठी प्रतिबंधात्मक लसीकरणावर अधिक भर दिला जातो. त्यासाठी सरकारी पशुवैद्यक तसेच खासगी पशुवैद्यकीय अधिकाऱ्यांचा वेळोवेळी सल्ला घेतला जातो. विविध आजारांसाठी नियमित प्रतिबंधात्मक लसीकरण केले जाते.

दर तीन महिन्यांतून एकदा असे वर्षांतून चार वेळा जंताच्या मात्रा दिल्या जातात. त्यापैकी एक जंतमात्रा मागील पंधरा दिवसांपूर्वी दिली आहे.

मागील वर्षी राज्यात लम्पी त्वचा आजाराचा प्रादुर्भाव मोठ्या प्रमाणात वाढला होता. या आजाराच्या प्रादुर्भाव झाल्यास गाईंच्या शरीरावर गाठी उठतात. तसेच या आजारामध्ये गाई दगावण्याची शक्यता अधिक असते. या आजारावर प्रतिबंधात्मक लसीकरण हाच एकमेव उपाय आहे. त्यासाठी वर्षातून एक वेळ लम्पी प्रतिबंधात्मक लसीकरण केले जाते. मागील आठ दिवसांपूर्वी शासकीय यंत्रणांकडून गोठ्यातील सर्व गाईंना लसीकरण करून घेतले आहे.

दरवर्षी जून महिन्यात लाळ्या खुरकूत आजारासाठी लसीकरण केले जाते.

लहान वासरांची काळजी

गाभण काळात गाईंची विशेष काळजी घेतली जाते. गाभण गाईंचे स्वतंत्र व्यवस्थापन केले जाते. गाभण गाईंना वेगळे बांधून खाद्य आणि आरोग्य व्यवस्थापनावर भर दिला जातो.

नवजात वासरांची विशेष काळजी घेतली जाते. लहान वासरांना जन्मल्यापासून गाईलाच तीन महिने वयापर्यंत दररोज सकाळी आणि संध्याकाळी दूध पाजले जाते.

वय वाढेल तसे दूध पिण्याची सवय हळूहळू कमी करून खाद्य आणि चारा खाण्याची सवय लावली जाते. त्यासाठी दूध देण्याचे हळूहळू कमी केली जाते. एकदम बंद केले जात नाही.

वासरे साधारण चार महिने वयाची झाल्यापासून ते नऊ महिने वयाची होईपर्यंत त्यांच्या निरोगी आणि सुदृढ वाढीसाठी खाद्य आणि पूरक घटकांसह चारा दिला जातो. साधारणतः अर्धा ते एक किलो प्रमाणे खाद्य, चारा आणि पूरक घटक दिले जातात. त्यामुळे वासरांचे वजन वाढून ती निरोगी राहण्यास मदत होते.

सोमनाथ वाघ,९३७३५७३०५२

(शब्दांकन : सूर्यकांत नेटके)