Animal Husbandry Farmer Management :

शेतकरी नियोजन

पशुपालन

शेतकरी : दत्तात्रय सूर्यभान कर्डिले

गाव : रांजणी (ता. शेवगाव, जि. नगर)

शेती : पावणेचार एकर

एकूण गाई : ९ गाई व सहा मोठ्या कालवडी

‘‘साधारण पंधरा वर्षांपूर्वी दुसऱ्यांच्या रसवंतीवर रोजंदारीने कामाला जात होतो. त्या वेळी अपघातामध्ये एक हात रसवंतीत गेला. मनगटापासून पुढे मार लागला. त्यानंतर काम सोडले. आता पुढे काय करायचे असा प्रश्‍न सतावत होता. त्यातूनच तेरा वर्षांपूर्वी नातेवाइकाकडून एक गाय खरेदी केली आणि दूध व्यवसाय सुरू केला.

त्यात टप्प्याटप्प्याने वाढ केली. सध्या गोठ्यामध्ये ९ गाई आणि सहा मोठ्या कालवडी आहेत. दुग्ध व्यवस्थापनाला प्राधान्य देत संकटावर मात करून व्यवसाय सुरू ठेवला आहे.’’ असे नगर जिल्ह्यातील शेवगाव तालुक्यातील रांजणीचे शेतकरी दत्तात्रय कर्डिले दूध व्यवसायातील गमक सांगत होते.

दत्तात्रय कर्डिले म्हणाले, ‘‘मला पावणेचार एकर शेती आहे. त्यात गिन्नी गवत, कडवळ, मका या चारा पिकांच्या लागवडीस प्राधान्य देतो. शेणखताच्या वापर शेतामध्ये केल्यामुळे पीक उत्पादनात वाढ होत आहे. शिवाय दर्जेदार चारा उत्पादन मिळते आहे. सध्या दररोज ८० लिटरपर्यंत दूध संकलन होते आहे.

हाताच्या अपघातामुळे दूध काढता येईल की नाही याबाबत काळजी होती. मात्र काम करता येते. याशिवाय पत्नी सौ. संगीता, मुले सार्थक आणि आरती हे गोठ्यातील कामांमध्ये मदत करतात. मुलगी बीएस्सीचे शिक्षण घेत आहे. कुटुंबाच्या साथीने पशुपालन करताना व्यवस्थापनावर अधिक भर दिल्याने दुग्ध व्यवसायाला बहर आहे.’’

व्यवस्थापनातील बाबी

एका गाईपासून सुरू केलेला दुग्ध व्यवसाय दिवसेंदिवस वाढत आहे. सात वर्षांपूर्वी मुक्तसंचार गोठ्याची उभारणी केली. त्यामुळे काही प्रमाणात गोठ्यातील कामांमध्ये होणारे कष्ट कमी झाले. गोठ्यातील कामांना दररोज सकाळी सहा वाजता सुरुवात होते. दूध काढणीसाठी मुक्त गोठ्यातील गाई दावणीला आणून बांधल्या जातात. त्यानंतर दूध काढणी यंत्राच्या मदतीने दूध काढले जाते. दूध काढणी पूर्ण झाल्यावर चारा व खुराक गाईंना दिला जातो.

दररोज सकाळी एका गाईला साधारण दहा ते बारा किलो चारा दिला जातो. त्यात गिन्नी गवत, कडवळ यांची कुट्टी ५० टक्के, मुरघास, गव्हाचा किंवा सोयाबीन भुस्सा यांचे प्रमाण साधारण प्रत्येकी २५ टक्के इतके असते. सकाळी देण्यासाठीची चारा कुट्टी रात्रीच तयार केली जाते.

मुक्तसंचार गोठ्यात गाईंना पिण्यासाठी स्वच्छ आणि मुबलक पाण्याची व्यवस्था केलेली आहे. तसेच दोन दावणी मुक्त गोठ्यात आहेत. शिवाय उंचवट्याच्या ठिकाणी प्रत्येकी एक हजार लिटर क्षमतेच्या दोन पाण्याच्या टाक्या आहेत. त्यातून नळाद्वारे दावणीत पाणी सोडले जाते.

आहार व्यवस्थापन

दुभत्या गाईंना दूध देण्याच्या क्षमतेनुसार साधारण अडीच ते साडेतीन किलोपर्यंत पशुखाद्य दिले जाते. त्यात प्रामुख्याने गोळीपेंड, सरकी पेंडीचा समावेश असतो. सोबत प्रथिने, कॅल्शिअमयुक्त खाद्याचे साधारण ५० ग्रॅम मिश्रण प्रति गाई दिले जाते. पहिले दोन महिने कॅल्शिअम व त्यानंतर दूध वाढीसह शारीरिक फायद्यासाठी खनिज मिश्रण दिले जाते.

दररोज संध्याकाळी चार वाजता पुन्हा दूध काढणी, चारा व अन्य कामे केली जातात. सकाळप्रमाणेच सायंकाळीदेखील चारा, खुराक दिला जातो.

नवजात वासरांना थेट गाईला पाजले जात नाही. त्याऐवजी बाटलीने दूध पाजण्यास प्राधान्य दिले जाते. सुरुवातीला सकाळी व संध्याकाळी प्रत्येकी दीड लिटर महिनाभर, त्यानंतर २ महिन्यांपर्यंत सकाळी व संध्याकाळी प्रत्येकी दोन लिटर व २ ते ३ महिन्यांनंतर १ लिटर दूध पाजले जाते. हळूहळू दूध पिण्याची सवय कमी करून गरजेनुसार खाद्य खाण्याची सवय लावली जाते.

चाराटंचाईवर मात करण्यासाठी दरवर्षी गहू, सोयाबीन भुस्सा यांची आगामी खरेदी करून ठेवली जाते. शिवाय एक ते दीड एकर मक्यापासून ४० टनांपर्यंत मुरघास करून ठेवला जातो. मुरघासामुळे टंचाईच्या काळात चाऱ्याची कमतरता भासत नाही.

आरोग्य व्यवस्थापन

गोठ्यातील गाईंना नियमितपणे विविध आजारांचे प्रतिबंधात्मक लसीकरण केले जाते. लम्पी, लाळ्या खुरकूत यांचे प्राधान्याने दर सहा महिन्यांनी लसीकरण केले जाते. फऱ्या आजाराचे मागील आठ दिवसांपूर्वी लसीकरण केले आहे. येत्या काळात पावसाळ्याच्या सुरुवातीस लम्पी आणि लाळ्या खुरकूत आजाराचेही लसीकरण केले जाईल.

शेणखताची विक्री

दरवर्षी पशुपालनातून सुमारे १५ ते १८ ट्राॅली शेणखत उत्पादन मिळते. प्रति ट्राॅली ४ हजार रुपये दराने त्याची विक्री होते. मुक्त गोठ्यातील शेणखतामध्ये गोमूत्र मिसळले जात असल्याने शेणखताचा दर्जा चांगला असतो. त्यामुळे शेतकऱ्यांकडून शेणखताला चांगली मागणी आहे. याशिवाय स्वतःच्या शेतामध्येही शेणखत वापरले जाते. त्यामुळे रासायनिक खतांचा वापर कमी होऊन दर्जेदार पीक उत्पादनासह मातीचा सेंद्रिय कर्ब वाढीस लागला आहे.

दत्तात्रय कर्डिले, ९६५७६२१९५२

(शब्दांकन : सूर्यकांत नेटके)