जितेंद्र दुर्गे

Rabi Season : वाणांची निवड व पेरणी पद्धत :
हरभऱ्याचे सुधारित वाण विजय, दिग्विजय, राजविजय-२०२, राजविजय-२०४, जाकी, साकी, आयसीसीव्ही-१०, पीकेव्ही कांचन (एकेजी -११०९), फुले विक्रम, बीडीएनजी-७९७ (आकाश), फुले विक्रांत, फुले विश्‍वराज, पीकेव्ही कनक यांची शिफारस आहे. याकरिता वेळेवर पेरणीसाठी ऑक्टोबरचा दुसरा आठवडा, तर संरक्षित ओलिताची सोय असल्यास दहा नोव्हेंबरपर्यंत हरभऱ्याची पेरणी करता येते.

अपवादात्मक स्थितीमध्ये बीटी कपाशीचे शेत खाली झाल्यानंतर डिसेंबर अखेरपर्यंतही काही शेतकरी ओलितावर हरभऱ्याची पेरणी करताना आढळतात. कोरडवाहू हरभरा पेरणीसाठी मॉन्सूनचा परतीचा पाऊस थांबल्यानंतर, वाफसा परिस्थिती असताना लगेचच पेरणी आटोपून घ्यावी. यासाठी शेत पेरणीयोग्य स्थितीत आधीच तयार करून ठेवणे गरजेचे ठरते.

ओलिताखालील काबुली हरभऱ्याचे विराट, आयसीसीव्ही-२ (श्वेता), पीकेव्ही काक-२, पीकेव्ही काबुली-४, फुले कृपा, बीडीएनके-७९८ या टपोऱ्या दाण्यांच्या वाणांची शिफारस करण्यात आली आहे. याकरिता वेळेवर पेरणीसाठी ऑक्टोबरचा दुसरा पंधरवडा, तर उशिरा पेरणीसाठी संरक्षित ओलिताची सोय असल्यास दहा नोव्हेंबरपर्यंत पेरणी करता येते.

हिरव्या रंगाचे बियाण्याचे टरफल असलेले पीकेव्ही हरिता (एकेजी-९३०३-१२), हिरवा चाफा, एकेजीएस-१ हे वाण सुद्धा लागवडीसाठी शिफारसीत आहेत. तसेच गुलाबी रंगाचे बियाण्याचे टरफल असलेले गुलक -१ व डी-८ हे मध्यम टपोऱ्या दाण्याचे वाणही शिफारशीत आहेत.
शिफारशीनुसार देशी (सुधारित) हरभरा वाणांसाठी पेरणीचे अंतर ३० सें.मी. × १० ते १५ सें.मी. एवढे राखावे. याकरिता बियाण्याच्या आकारानुसार एकरी ३० किलो बियाणे पेरणीसाठी वापरावे. याद्वारे एकरी दीड लाखांपर्यंत झाडांची संख्या राखता येते.

शिफारशीनुसार काबुली हरभरा वाणांसाठी पेरणीचे अंतर ४५ सें.मी. × १० सें.मी. एवढे राखावे. याकरिता आकारानुसार एकरी ४० किलो बियाणे पुरेसे ठरते. याद्वारे एकरी एक लाखांपर्यंत झाडे राखता येतात.

हरभरा पिकाचे काही नवीन वाण अधिक उत्पादक्षम आहेत. या वाणांसाठी पेरणीचे दोन ओळींतील अंतर दोन ते सव्वादोन फुटांपर्यंत वाढवून, दोन झाडांतील अंतर सारखेच ठेवून (१० ते १५ सें.मी) ठेवावे. या लागवड पद्धतीला शेंडे छाटणीची जोड दिल्यास उत्पादनामध्ये शाश्‍वत व हमखास वाढ शक्य होते.

हरभरा पेरणीच्या पद्धती ः
हरभऱ्यासाठी सुधारित पेरणी पद्धती ः
१) बीबीएफ प्लँटरने पेरणी -
सोयाबीन पेरणीसाठी वापरले जाणारे बीबीएफ प्लँटर हरभरा पेरणीसाठीही वापरता येते. याद्वारे पेरणी करतानाच प्रत्येक ४ ओळींनंतर दोन्ही बाजूंना सऱ्या पडतात. तुषार संचाद्वारे किंवा सरीद्वारेही पाणी देणे सोईचे होते.

रब्बी हंगामात येणाऱ्या अवकाळी पावसापासूनही पिकाचे नुकसान टाळता येते. यामध्ये प्रत्येक पाचवी ओळ खाली राखल्यामुळे बियाण्याचे प्रमाण व बियाणे खर्च, तसेच रासायनिक खत मात्रा व खत खर्चात २० टक्के बचत शक्य होते.

२) ट्रॅक्टरचलित पेरणीयंत्राद्वारे पट्टा पेर ः
अ) सहा अथवा सात ओळी पट्टापेर -
सोयाबीन प्रमाणेच हरभऱ्यातही पट्टापेर पद्धती उपयुक्त सिद्ध झाली आहे. हरभरा पेरणीसाठी वापरले जाणारे ट्रॅक्टरचलित पेरणीयंत्र सामान्यतः सहा दात्यांचे असते. ट्रॅक्टरने पेरणी करताना प्रत्येक वेळी ट्रॅक्टर पलटून येताना व जाताना सातवी ओळ खाली ठेवावी.

यामुळे शेतात सहा - सहा ओळींच्या पट्ट्यात पेरणी होते. प्रत्येक सातवी ओळ खाली राहते. बियाणे, रासायनिक खते व खर्चात सुमारे १५ टक्के बचत होते.

ब) चार ओळी पट्टा पेर -
ट्रॅक्टरचलित सहा दात्यांच्या पेरणी यंत्राचे दोन्ही काठांवरील प्रत्येकी एक छिद्र बोळा कोंबून बंद करावे. यामुळे पेरणीवेळी आपोआपच काठावरील ओळी खाली राहतील. पेरणी करतेवेळी ट्रॅक्टर पलटून येताना व जाताना खाली ठेवलेल्या ओळीतच पेरणी यंत्राचे शेवटचे दाते ठेवावे.

आपोआपच प्रत्येक चार ओळींनंतर पाचवी ओळ रिकामी राहते. तिथे हलकी सरी तयार होते. या पद्धतीत बियाणे, रासायनिक खते व खर्चात २० टक्के बचत शक्य होते. या पद्धतीत बीबीएफ पेरणी यंत्राप्रमाणेच पेरणी शक्य होते.

३) ट्रॅक्टरचलित सात दाती पेरणी यंत्र :
एखाद्या शेतकऱ्याकडे सात दाती पेरणी यंत्र असले, तरी त्यांना सात अथवा सहा ओळींच्या पट्ट्यामध्ये हरभरा पेरणी शक्य होऊ शकते. सात ओळींचा पट्टा ठेवण्यासाठी, पेरणी करताना प्रत्येक वेळी ट्रॅक्टर पलटून येताना व जाताना दोन ओळींतील राखावयाच्या अंतरानुसार एक ओळ सुटेल एवढी जागा खाली सोडावी. प्रत्येकी आठवी ओळ खाली राहील.

सात दाती पेरणी यंत्राने सहा ओळींचा पट्टा राखावयाचा झाल्यास, ट्रॅक्टरचलित पेरणी यंत्राच्या बियाणे व खत कप्प्यामधील म्हणजेच चार नंबरचे छिद्र बोळा कोंबून बंद करावे. पेरणी करताना प्रत्येक वेळी ट्रॅक्टर पलटून येताना व जाताना नेहमीप्रमाणे पेरणी करावी. शेतात सहा ओळींच्या पट्ट्यामध्ये पेरणी होते. प्रत्येक सातवी ओळ खाली राहते.

लहान ट्रॅक्टर व चार किंवा पाच दाती पेरणी यंत्राने पेरणी ः
लहान ट्रॅक्टर असल्यास चार किंवा पाच दाती पेरणी यंत्राने चार अथवा पाच ओळींच्या पट्ट्यात हरभरा पिकाची पेरणी शक्य होते. याकरिता चार दाती पेरणी यंत्राने पेरणी करताना प्रत्येक वेळी ट्रॅक्टर पलटून येताना व जाताना पाचवी ओळ खाली राहील इतकी जागा सोडावी.

पाच दाती पेरणी यंत्र असल्यास प्रत्येक वेळी ट्रॅक्टर पलटून येताना व जाताना सहावी ओळ खाली राहील, इतकी जागा सोडावी. म्हणजेच शेतात चार अथवा पाच ओळींच्या पट्ट्यात पेरणी शक्य होईल.

छोट्या ट्रॅक्टर व पाच दाती पेरणी यंत्राने पेरणी
पाच दाती पेरणी यंत्राने पेरणी करताना बियाणे व खत कप्प्यामधील म्हणजेच तीन नंबरचे छिद्र बंद करावे. पेरणी करताना प्रत्येक वेळी ट्रॅक्टर पलटून येताना व जाताना पेरणीच्या दोन ओळींतील अंतरानुसार एक ओळ खाली सुटेल इतकी जागा मोकळी ठेवावी.

त्यातून जोडओळ पद्धतीने पेरणी शक्य होते. यामुळे बियाणे, रासायनिक खत व खर्चात किमान ३३ टक्क्यांपर्यंत बचत शक्य होते.

मजुरांद्वारे टोकणीने जोड ओळ ः
१) हरभरा पिकाची टोकण पद्धतीने पेरणी करताना जोड ओळ पद्धतीचा अवलंब केल्यास उत्पादनात दीड पटीपर्यंत हमखास वाढ शक्य होते. याकरिता बैलजोडीचलित अथवा ट्रॅक्टरचलित पेरणी यंत्राने संपूर्ण शेतात केवळ सऱ्या पाडून घ्याव्यात. या वेळी पेरणी यंत्राने रासायनिक खताची मात्रा देता येईल. या नंतर मजुरांद्वारे अथवा नावीन्यपूर्ण मानवचलित टोकण यंत्राने हरभरा पिकाची टोकण पद्धतीने पेरणी करावी. पेरणी करतेवेळी दोन ओळी डोबल्यानंतर प्रत्येक तिसरी ओळ खाली ठेवावी. खाली ठेवलेल्या तिसऱ्या ओळीच्या ठिकाणी पिकाची उगवण झाल्यानंतर कोळप्याच्या जानोळ्याला दोरी गुंडाळून सऱ्या पाडून घ्याव्यात. म्हणजेच जोळओळीतील हरभऱ्याचे पीक गादी वाफ्यावर येईल.

२) छोट्या नांगराने अथवा बेडमेकर अथवा तत्सम अवजाराने प्रत्येक तीन अथवा साडेतीन फुटावर सऱ्या पाडून घ्याव्यात. म्हणजे शेतात गादी वाफे तयार होतील. या गादीवाफ्यावर जोड ओळीमध्ये हरभरा पिकाची मजुरांद्वारे टोकण करावी. जोड ओळीमध्ये दोन ओळींतील अंतर एक ते दीड फूट तसेच दोन झाडातील अंतर नेहमीप्रमाणे १० सेंमी असे ठेवावे.

३) ठिबक सिंचनाच्या दोन लॅटरलमधील अंतरानुसार लॅटरलच्या दोन्ही बाजूंनी अर्धा ते पाऊण फूट अंतरावर दोन झाडांतील अंतर १० सेंमी राखून टोकण करावी. जोडओळीचे स्वरूप मिळेल.
पट्टापेर अथवा जोड ओळ पद्धतीने पेरणी केलेली असल्यास पिकाची उगवण झाल्यानंतर कोळप्याच्या जानोळ्याला दोरी गुंडाळून केवळ खाली ठेवलेल्या ओळीच्या ठिकाणी दांड अथवा सरी अथवा गाळ पाडून घ्यावा.

फायदे ः
बीबीएफ प्लँटर अथवा ट्रॅक्टरचलित पेरणी यंत्राने पट्टापेर अथवा जोड ओळ पेरणी पद्धतीने पेरणी केल्यास हरभरा पिकाला पुढील प्रमाणे फायदे मिळतात.
१) फवारणीसाठी योग्य जागा उपलब्ध होते.
२) ओलिताची सोय असल्यास सरीद्वारे पाणी देता येते.
३) तुषार सिंचन संच असल्यास स्प्रिंकलरचे पाइप टाकण्यासाठी जागा उपलब्ध होते.

४) पिकाची निगराणी, निरीक्षणासाठी फिरणे सोपे होते.
५) शेतात हवा खेळती राहते.
६) सूर्यप्रकाश संपूर्ण पिकावर योग्य रीतीने पडतो.
७) पिकाची अवास्तव वाढ टाळता येते.
८) बियाणे, रासायनिक खते व त्यासाठीच्या खर्चात बचत शक्य होते.
--------------------------------------
जितेंद्र दुर्गे, ९४०३३०६०६७
(सहयोगी प्राध्यापक, कृषी विद्या विभाग, श्री शिवाजी कृषी महाविद्यालय, अमरावती)
--------------------