डॉ. सुधाकर आवंडकर

Control of Pullorum Disease : पुलोरम हा कोंबड्या, बदक, तितर, कबुतर आणि टर्की यांना होणारा जिवाणूजन्य आजार आहे. ब्रॉयलर कोंबड्यांच्या पिलांना हा आजार होतो. आजाराचा कालावधी आठ ते दहा दिवसांचा असतो. मात्र अंड्यांच्या उबवणुकीदरम्यान आजार झाल्यास पिलांमध्ये वयाच्या पहिल्या आठवड्यात मरतुक दिसून येते. वयस्क कोंबडी लक्षणे दाखवीत नसली तरी आजाराचे वाहक असते.

कारणे

साल्मोनेला पुलोरम जिवाणूच्या संसर्गामुळे कोंबडी आणि पिलांमध्ये हा आजार होतो.

जिवाणू शरीराबाहेर जास्त काळ जिवंत राहू शकतात.

वातावरणातील सामान्य तापमान (३७ अंश सेल्सिअस) आणि सामान्य सामूवर (७) जिवाणूंचे बहुलीकरण जास्त प्रमाणात होते.

दूषित अंडी तसेच दूषित वातावरणातून या आजाराचा प्रसार होतो.

प्रसार

आजार अंड्यांद्वारे कोंबड्यांच्या पिलांमध्ये पसरतो.

बाधित पिले आजाराचे वाहक बनतात.

बाधित वयस्क कोंबड्यांच्या अंडाशयामधून उत्पन्न होणाऱ्या अंड्यांमध्ये जिवाणू संक्रमित होतात.

ज्या अंड्यांमध्ये जिवाणू संक्रमित होतो, त्यांचा उबवणुकीचा दर कमी होतो.

बाधित कोंबड्यांपासून मिळणारी जवळपास ३३ टक्के अंडी जिवाणूग्रस्त असू शकतात.

आजाराने बाधित कोंबड्या आणि बऱ्या झालेल्या कोंबड्या जिवाणू संक्रमणाचा स्रोत ठरतात.

दूषित अंड्यांत जिवाणूंचे बहुलीकरण अतिशय वेगाने होऊन नवजात पिलांमध्ये ते संक्रमित होतात.

बाधित झालेले पिले इतर पिलांसाठी संक्रमणाचा स्रोत ठरतात.

शेडमधील कामगारांचे चप्पल, कपडे इत्यादींमार्फत प्रसार होतो.

जिवाणू दूषित उपकरणे, गादी, खाद्य, पाणी आणि अस्वच्छ शेड प्रसारास कारणीभूत ठरते.

जंगली पक्षी, जनावरे आणि माश्यांच्या माध्यमातून प्रसार होऊ शकतो.

दूषित अंडी उबवणूक यंत्र, ब्रूडर आणि पिलांच्या वाहतुकीसाठी वापरात येणाऱ्या डब्यांमार्फत आजाराचा प्रसार होतो.

लक्षणे

नवजात पिलांमध्ये संसर्ग झालेला असल्यास कोणतीही लक्षणे न दाखविता मरतात.

अंडी उबवणुकीनंतर संसर्ग झाल्यास ७ ते १० दिवसांत मरतुक सुरू होते.

आजारी पिले ब्रूडर खाली एकत्रित होतात.

पिलांना श्‍वास घेण्यास त्रास होतो. म्हणून ते तोंडाने श्‍वास घेण्याचा प्रयत्न करतात.

पंख विसकटतात. पंखांची वाढ योग्यरीत्या होत नाही.

पिलांना हगवण लागते. विष्ठेचा रंग पांढरा किंवा हिरवा होते. गुदद्वार विष्ठेने बंद होते.

सर्वांत जास्त मरतुक वयाच्या पहिल्या आठवड्यात दिसून येते. त्यानंतर मरतुक कमी होत जाते.

मरतुकीचा दर जास्तीत जास्त ५० टक्के असू शकतो. मात्र कधी कधी १०० टक्के मरतुक दिसून येऊ शकते.

जिवंत राहणाऱ्या पिलांपैकी ५ ते ३० टक्के पिले आजाराचे वाहक बनतात.

आजाराने ग्रासित पिले सुस्त दिसतात, लंगडतात. त्यांचे खाद्य खाणे, पाणी पिणे कमी होते. पिलांची वाढ खुंटते.

आजारी कोंबड्यांमध्ये खाद्य खाणे आणि पाणी पिणे कमी होते. त्यांना हगवण लागते. अंडी देण्याचे प्रमाण कमी होते. मिळालेल्या अंड्यांचा उबवणूक दर कमी होतो. कोंबड्या सुस्त दिसतात. त्यांचे पंखे विसकटतात.

प्रतिबंध

कोंबड्या तसेच नवजात पिलांचे नियमितपणे जिवाणू परीक्षण करावे.

ज्या कोंबड्या प्रादुर्भावीत आहेत, त्यांना प्रजनन किंवा अंडी उत्पादनासाठी वापरू नये.

आजारी कोंबड्यांचे पुनःपरीक्षण एक महिन्याच्या अंतराने करावे. दोन्ही परीक्षणात जिवाणूग्रासित दिसून आलेल्या कोंबड्यांना शेडमधून काढून नष्ट करावे.

उबवणूक यंत्र आणि तत्सम उपकरणांची नियमित निर्जंतुकीकरण आणि स्वच्छता करावी.

ब्रूडरची स्वच्छता व्यवस्थित करावी. त्यावर जीवाणूनाशक फवारावे.

मरतुक झालेल्या पिलांना तत्काळ बाहेर काढावे. त्यांना जाळून किंवा खोल खड्ड्यात पुरून नष्ट करावे.

शेडमध्ये खेळती हवा असावी. पिले गर्दी होईल इतक्या जास्त संख्येने ठेवू नयेत.

अंडी उबवणूक यंत्र प्रत्येक स्फुटनानंतर निर्जंतुक करावे.

निर्जंतुकीकरणासाठी फोर्माल्डिहाइड धुरीकरण प्रक्रिया वापरत असल्यास, उबवणूक यंत्राचे छिद्र तसेच शेडच्या खिडक्या बंद कराव्यात.

निदान

आजाराचे निदान पिलांचे वय, लक्षणे आणि उत्तरीय तपासणीमध्ये दिसलेल्या लक्षणाद्वारे करता येते.

प्रयोगशाळेत जिवाणू विलगीकरण करून या आजाराची पुष्टी करता येते. कोंबड्याचे रक्तजल गुठळीकरण परीक्षण करून निदान करता येते.

उपचार

आजाराची लक्षणे दाखविणाऱ्या पिलांना योग्य प्रतिजैविक द्यावे. प्रतिजैविकाचा प्रकार, मात्रा आणि मात्रांचा कालावधी याबाबत पशुवैद्यकाचा सला घ्यावा.

प्रतिजैविकाचा वापर करण्याआधी प्रतिजैविक संवेदनशीलता चाचणी करावी.

बाधित कोंबड्यांना इलेक्ट्रोलाईट आणि जीवनसत्त्वे द्यावीत.

पिण्याचे पाणी स्वच्छ करण्यासाठी योग्य जिवाणूनाशक औषधाचा वापर करावा.

डॉ. सुधाकर आवंडकर,

९५०३३९७९२९

(पशुवैद्यकीय सूक्ष्मजीवशास्त्र विभाग, स्नातकोत्तर पशुवैद्यक आणि पशुविज्ञान संस्था, अकोला)