राहुल वडघुले

Crop Disease : कपाशी पिकामध्ये किडींच्या तुलनेत रोगांचा प्रादुर्भाव कमी आढळतो. मात्र विशेषत: कपाशीमध्ये ‘अल्टरनेरिया, एरोलेट, सरकोस्पोरा, स्टेम फायलम, जिवाणूजन्य करपा आणि अस्कोकायटा करपा’ या रोगांचा प्रादुर्भाव आढळतो.

रोगांचा प्रादुर्भाव टाळण्यासाठी नुकसानीची लक्षणे माहिती असणे अत्यंत आवश्यक आहे. जेणेकरून योग्य उपाययोजना करणे शक्य होते. कारण या रोगाच्या लक्षणांविषयी संभ्रम दिसून येतो. या रोगाची लक्षणे म्हणजे खताच्या दाण्यांमुळे पडलेले डाग आहेत, असा गैरमसज होतो. आजच्या लेखात ‘अस्कोकायटा करपा’ या रोगाविषयी माहिती घेऊया.

या रोगाचा नमुना नगाव (ता.जि. धुळे) येथून मिळाला होता. डोळ्यांना दिसणारी लक्षणे व सूक्ष्मदर्शकाखाली नमुना तपासणी केली असता हा रोग ‘अस्कोकायटा गॉसिपी करपा’ असल्याचे स्पष्ट झाले.

रोगाची माहिती

रोगाचे नाव : अस्कोकायटा करपा

बुरशीची डिव्हीजन : Ascomycota

हा रोग बुरशीच्या प्रादुर्भावामुळे होतो.

रोग निर्माण करणाऱ्या बुरशीचे शास्त्रीय नाव : अस्कोकायटा गॉसिपी (Ascochyta gossypii).

आढळ : सर्व कपाशी उत्पादक भागांमध्ये प्रादुर्भाव आढळतो.

नुकसान : या रोगाच्या प्रादुर्भावामुळे जास्त नुकसान होत नाही. परंतु वेळीच काळजी घेणे आवश्यक आहे. १९४० मध्ये अमेरिका, आफ्रिका आणि टांझानियामध्ये या रोगामुळे मोठ्या प्रमाणात नुकसान झाले होते. अलबामा देशामध्ये १०० टक्के नुकसानाची नोंद आढळते.

यजमान पिके : तंबाखू.

रोग कसा निर्माण होतो

या रोगाचे बीजाणू गोलाकार बीजाणू धानीमध्ये, जमिनीमध्ये, जुने पीक अवशेष किंवा बियाण्यांवर जिवंत राहतात. साधारणपणे ८५ ते ९० टक्के आर्द्रता व २४ ते २८ अंश सेल्सिअस तापमानामध्ये या बीजाणूपासून रोगाची पहिली लागण होते.

बीजाणूमुळे (Germ Tube) पानांच्या स्टोमॅटामधून पानाच्या आतमध्ये प्रवेश करून रोग निर्माण करतात. लक्षणे ठिपक्यांच्या स्वरूपात दिसू लागतात. लक्षणे दिसू लागल्यानंतर ठिपक्यामध्ये अनेक बीजाणू तयार होऊन द्वितीय लागण होते. आणि पुढे प्रादुर्भाव वाढतो.

नियंत्रणाचे उपाय

दोन ओळींतील अंतर जास्त ठेवावे.

पीक फेरपालट करावी.

पिकामध्ये कोणत्याही अन्नद्रव्याची कमतरता नसावी. शिफारशीप्रमाणे खत व्यवस्थापन करावे.

प्रादुर्भावग्रस्त पाने तोडून नष्ट करावीत.

जमिनीवर ट्रायकोडर्मा व्हिरीडी या जैविक बुरशीनाशकाची फवारणी करावी.

शिफारस केलेली बुरशीनाशके (लेबलक्लेमयुक्त)

कार्बेन्डाझिम (५० टक्के डब्ल्यूपी)

ॲझोक्सिस्ट्रोबीन (१८.२ टक्के) अधिक डायफेनोकोनॅझोल (११.४ टक्के डब्ल्यू/डब्ल्यू एससी) (संयुक्त बुरशीनाशक)

लक्षणे

या रोगाची लक्षणे पाने, खोड व बोंडे यावर दिसून येतात.

सुरुवातीच्या काळात नवीन येणाऱ्या ‘बी’च्या पानांवर (Cotyledons) रोगाची लक्षणे दिसून येतात. यामध्ये गोल ठिपके पानांवर पडतात. सुरुवातीला केवळ १ ते २ ठिपके असतात, नंतर ते वाढत जातात. हे ठिपके २ मिमी आकारापर्यंत असू शकतात.

या ठिपक्यांच्या कडा विशेषतः गर्द जांभळ्या तपकिरी रंगाच्या असतात. आतील भाग पांढरट तपकिरी असतो. या ठिपक्यामध्ये एक ते दोन गोलाकार वर्तुळे दिसतात. बऱ्याच वेळा आतील भाग गळून पडतो. तिथे छिद्र पडते.

वातावरणात आर्द्रता जास्त असल्यास, आतील भागावर काळे ठिपके (Pycnidia) दिसतात. त्यामध्ये या रोगाची बीज (Conidia) असतात.

सूक्ष्मदर्शकाखाली काय दिसते?

सूक्ष्मदर्शकाखाली आपण रोगाचे बीजाणू अतिशय स्पष्टपणे पाहून रोगनिश्‍चिती करू शकतो. हे बीजाणू दंड गोलाकार असतात. हे या बुरशीचे अलैंगिक बीजाणू असतात. हे बीजाणू पुढील रोग निर्मितीसाठी कारणीभूत असतात.