Livestock Farming: खाद्य, आरोग्य व्यवस्थापनावर भर

Dairy Business: रूड, (ता. जि. लातूर) शिवारात ज्ञानोबा रावसाहेब जाधव यांचा म्हैस संगोपनासह दूध डेअरी आणि पशुखाद्य निर्मितीचा व्यवसाय आहे. मुळचे घरणी घारोळा (ता. चाकूर) येथील रहिवासी असलेल्या जाधव कुटुंबीयांनी मागील पाच वर्षांत दुग्ध व्यवसायात चांगला जम बसविला आहे. स्वतःच्या गोठ्यातील दूध उत्पादनासह परिसरातील पशुपालकांकडून दूध खरेदी करत त्यांनी दूध डेअरी सुरु केली आहे. या माध्यमातून दररोज पाचशेहून अधिक लिटर दुधाची ते विक्री करतात.

सात वर्षांपूर्वी एका म्हशीपासून सुरु केलेल्या व्यवसायाचा हळूहळू विस्तार होत गेला. म्हैसपालनासाठी प्लॉट खरेदी करून त्यावर पत्र्याच्या शेडची उभारणी केली. सध्या त्यांच्याकडे सहा म्हशी, एक कालवड तसेच लहान वगार मिळून १३ जनावरे गोठ्यात आहे. गोठ्यातील जनावरांना दैनंदिन व्यवस्थापनावर भर देत आरोग्य उत्तम राखण्याचा त्यांचा प्रयत्न असतो. खाद्य, आरोग्य व्यवस्थापनावर भर देत म्हशींपासून अधिक दूध उत्पादन घेण्याचा प्रयत्न असतो. 

गोठ्यात पैदाशीवर भर 

ज्ञानोबा जाधव यांची घरणी घारोळा येथे सव्वातीन एकर जमीन आहे. २०१७ मध्ये त्यांनी एक म्हैस खरेदी करून दुग्ध व्यवसायाला सुरवात केली. चांगले उत्पन्न मिळत असल्याने दुग्ध व्यवसायाचा विस्तार करण्याचे ठरविले. सुरुवातीला खरेदी केलेल्या एका म्हशीची तिसरी पिढी त्यांच्याकडे आहे. नवीन म्हैस खरेदी न करता गोठ्यामध्येच पैदास करण्यावर त्यांनी भर दिला. उत्तम व्यवस्थापनातून दैनंदिन दूध उत्पादनात सातत्य राखले आहे. प्रत्येक जनावरांकडे विशेष लक्षकेंद्रित करत खाद्य, आरोग्य व्यवस्थापनाचे काटेकोर नियोजन करण्यावर त्यांचा भर असतो. दुग्ध व्यवसायात जाधव यांना पत्नी सीताबाई, मुले विजय व अजय यांची मदत मिळते.

व्यवस्थापनातील बाबी 

म्हशींच्या संगोपनासाठी ४० बाय ५० फुटांचे बंदिस्त शेडची उभारणी केली आहे. शिवाय म्हशींना आवश्यकतेनुसार मोकळ्या जागी चरण्यासाठी आणि फिरण्यासाठी सोडले जाते.

म्हशींना खाद्य खाण्यासाठी ‘हेड टू हेड’ प्रकारच्या सिमेंटच्या लहान गोल गव्हाण तयार केल्या आहेत.

दररोज सकाळी पाच वाजता शेडमधील कामांस सुरुवात होते. सुरुवातीला गोठ्यातील शेण काढून जनावरांना खुराक दिला जातो. त्यानंतर हाताने दूध काढले जाते.

शेडमध्ये शेण दररोज काढून शेडजवळील एका खड्ड्यामध्ये साठविले जाते. म्हशींपासून दरवर्षी साधारणपणे २० ट्रॅक्टर ट्रॉली शेणखत उपलब्ध होते. पाच हजार रुपये प्रति ट्रॉली दराने शेणखताची विक्री केली जाते. दरवर्षी शेणखत विक्रीमधून चांगले आर्थिक उत्पन्न त्यांना मिळते.

चारा, पाणी व्यवस्थापन 

म्हशींचे आरोग्य आणि दूध उत्पादन टिकून राहण्यासाठी चारा आणि पिण्याच्या पाण्याचे योग्य नियोजन केले जाते. प्रत्येक जनावरांना आकारमानानुसार गरजेइतका चारा व पाणी देण्याचे त्यांचे नियोजन असते.

प्रत्येक म्हशीला प्रतिदिन दहा किलो घास, उसाचे वाडे, वैरण व भुसकट दिले जाते. सोबतच तीन किलोप्रमाणे पशुखाद्य दिले जाते.

 म्हशींना पिण्याचे शुद्ध पाणी उपलब्ध होण्यासाठी हौद बांधला आहे. शिवाय पाण्याच्या टाक्यांमध्ये पाणी साठविले जाते. वेळोवेळी हौद, टाक्यांची स्वच्छता केली जाते. निर्जंतुकीकरण केले जाते. 

म्हशींना खाद्य म्हणून देण्यासाठी उसाचे वाडे, मका, घास, ज्वारीचा कडबा, सोयाबीनचे गुळी यांची आधीच खरेदी करून ठेवली जाते.

म्हशींना बाहेर चरण्यासाठी पाठविले जात नाही. शेडमध्येच जनावरांना पुरेशा प्रमाणात चाऱ्याची उपलब्धता केली जाते. 

 गोठ्यातील म्हशींचे आरोग्य उत्तम राहण्यासाठी स्वच्छतेवर विशेष भर दिला जातो. दररोज दुपारी म्हशी धुतल्या जातात. त्यांची नियमित स्वच्छताही केली जाते. त्यामुळे त्यांचे आरोग्य उत्तम राहण्यास मदत  होत असल्याचे ज्ञानोबा जाधव सांगतात.

आरोग्य व्यवस्थापन  

जनावरांचे आरोग्य उत्तम राहण्यासाठी आरोग्य व्यवस्थापनावर भर दिला जातो. नियमितपणे विविध साथ रोगांचे प्रतिबंधात्मक लसीकरण केले जाते. जंतनाशक औषधांच्या मात्रा दिल्या जातात. पशुसंवर्धन अधिकारी व पशुवैद्यकांच्या सल्ल्याने जनावरांचे वेळोवेळी लसीकरण केले जाते. तसेच दूध काढताना जनावरांची लक्षणे थोडी वेगळी दिसून येताच पशुवैद्यकांना माहिती देऊन त्यांच्या सूचनेनुसार औषधोपचार केले जातात.  त्यामुळे जनावरांचे विविध आजारांपासून संरक्षण होण्यास मदत मिळून जनावरे निरोगी राहतात.

दूध उत्पादन, विक्री 

म्हशींपासून दररोज शंभर लिटर दूध उत्पादन मिळते. तर पाचशेहून अधिक दुधाचे संकलन केले जाते. पाडोळी (ता. कळंब), जागजी व तावरखेडा (ता. धाराशिव) येथून दररोज दूध संकलन केले जाते. घरच्या म्हशीच्या दुधासह संकलित दुधाची ६० ते ६५ रुपये प्रति लिटर दराने विक्री होते. दुधाची मुरूड येथील स्वतःच्या खासगी डेअरीच्या माध्यमातून विक्री केली जाते. येत्या काळात गोठ्यातील म्हशींची संख्या वाढवून दुग्ध व्यवसायाचा विस्तार करण्याचे त्यांचे नियोजन आहे.

नवजातांची विशेष काळजी 

गोठ्यातील गाभण म्हशींची विशेष काळजी घेतली जाते. गाभण काळात म्हशींच्या आहार, आरोग्य व्यवस्थापनावर भर दिला जातो. जेणेकरून उत्तम पैदास होईल. नवजात वगारांचे स्वतंत्र व्यवस्थापन केले जाते. सुरुवातीचे काही दिवस त्यांना आवश्यकतेनुसार खाद्य, पाणी दिले जाते. 

- ज्ञानोबा जाधव  ९६३७६८४९१० 

(शब्दांकन : विकास गाढवे)