सजल कुलकर्णी, अजिंक्य शहाणे
Livestock Development: दूध, मांस आणि देशी, संकरित जनावरांच्या माध्यमातून पशुपालनाने रोजगार निर्मिती, पोषण आणि सामाजिक समावेशनाला चालना दिली आहे. तंत्रज्ञान, आणि सामुदायिक सहकार्य यांच्या जोरावर पशुपालन अधिक समृद्ध होईल. आजच्या लेखात आपण महाराष्ट्रातील शाश्‍वत पशुपालनाच्या विविध पैलूंवर, त्याच्या भूतकाळ, भविष्य, फायदे-गैरफायदे, महिलांचा सहभाग आणि पारंपरिक ज्ञानाच्या योगदानावर चर्चा करत आहोत.
शाश्‍वत पशुपालन हा महाराष्ट्राच्या ग्रामीण अर्थव्यवस्थेचा एक महत्त्वाचा आधार आहे. शेतीला पूरक व्यवसाय म्हणून पशुपालन केवळ आर्थिक स्थैर्यच देत नाही, तर सामाजिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्याही महत्त्वपूर्ण आहे. विशेषतः भटके समाज, आदिवासी, भूमिहीन समुदायासाठी हा व्यवसाय उपजीविकेचा एक महत्त्वाचा स्रोत आहे.
भटके समाज आणि पशुपालन
महाराष्ट्रातील भटके समाज, जसे की गवळी, धनगर, कुरमार, गोवारी, लमाणी, वंजारी आणि इतर विमुक्त जमाती, यांचा पशुपालनाशी ऐतिहासिक संबंध आहे. हे समाज पारंपरिकपणे पशुधनासह स्थलांतर करत असत, ज्यामुळे त्यांना चारा, पाणी आणि बाजारपेठेची सुलभता मिळत असे. गोवारी समाज, उदाहरणार्थ, गायी आणि म्हशींच्या संगोपनासाठी प्रसिद्ध आहे, तर लमाणी समाज बैल तयार करण्यात निपुण आहे. भटके समाजाचे पशुपालन हे केवळ उपजीविकेचे साधन नसून त्यांच्या सांस्कृतिक ओळखीचा भाग आहे.
सरकारच्या विविध योजनांमुळे, जसे की अनुसूचित जाती/जमातींसाठी दूध उत्पादन गट वाटप योजना, भटक्या समाजाला आर्थिक आधार मिळत आहे. उदाहरणार्थ, २०११ पासून महाराष्ट्र सरकारने अशा समाजांसाठी ७५ टक्के अनुदानावर दुधाळ जनावरे वाटप करण्याची योजना राबवली आहे.
आदिवासी, भूमिहीन समुदायांचा सहभाग
महाराष्ट्रातील आदिवासी समुदाय, जसे की कोरकू, गोंड, भिल्ल यांच्यासाठी पशुपालन हा एक टिकाऊ व्यवसाय आहे. मेळघाट, यवतमाळ आणि गडचिरोलीसारख्या आदिवासी भागात शेळीपालन आणि कुक्कुटपालन यांना प्राधान्य दिले जाते, कारण यासाठी कमी जमीन आणि भांडवल लागते.
आदिवासी शेतकरी हे उत्तम पशुपालक मानले जातात आणि समूह गटांद्वारे त्यांनी उद्योजकतेची वाट धरली आहे. दूध आणि मांस उत्पादनाद्वारे हे समुदाय स्वतःच्या आर्थिक गरजा पूर्ण करतात.
महिलांचा अमूल्य सहभाग
महाराष्ट्रात पशुपालनात महिलांचा सहभाग लक्षणीय आहे. ग्रामीण भागात महिला प्रामुख्याने दूध उत्पादन, जनावरांचे संगोपन आणि चारा व्यवस्थापन यात सक्रिय असतात. महिला बचत गट, जसे की पुणे आणि सातारा जिल्ह्यातील दूध उत्पादक गट, यांनी महिलांना आर्थिक स्वातंत्र्य मिळवून दिले आहे.
उदाहरणार्थ, सातारा जिल्ह्यातील एका महिला बचत गटाने संकरित गायींच्या माध्यमातून वार्षिक ५० लाख रुपयांचे उत्पन्न मिळवले आहे. महिलांचे पशुपालनातील योगदान केवळ आर्थिक नाही, तर सामाजिक बदलांचेही वाहक आहे. त्यांनी पारंपरिक ज्ञानाचा उपयोग करून जनावरांचे रोगनिदान आणि उपचार केले आहेत. सरकारच्या योजनांमुळे, जसे की सुशिक्षित बेरोजगार महिलांसाठी अनुदानित पशुपालन योजना, महिलांचा सहभाग वाढला आहे.
दूध उत्पादन, संकरित जनावरे आणि मांस उत्पादन
महाराष्ट्र हे भारतातील प्रमुख दूध उत्पादक राज्यांपैकी एक आहे. २०२३-२४ मध्ये राज्यात सुमारे ६.५ दशलक्ष टन दूध उत्पादन झाले, ज्याचा मोठा वाटा संकरित गायी आणि म्हशींकडून आला.
संकरित जनावरे, जसे की होल्स्टिन फ्रिजियन आणि जर्सी गायी, यांनी दूध उत्पादनात क्रांती आणली. या जनावरांचे दूध उत्पादन देशी गायींपेक्षा जास्त आहे, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढले आहे. परंतु वातावरण बदल, अंतःप्रजनन आणि दुधाचा दर ही या पुढील आव्हाने आहेत.
मांस उत्पादनातही महाराष्ट्र आघाडीवर आहे. शेळी आणि मेंढीपालन, विशेषतः आदिवासी आणि भटक्या समाजात, मांस उत्पादनाचा प्रमुख स्रोत आहे. २०व्या पशुगणनेनुसार, महाराष्ट्रात ७.४ दशलक्ष शेळ्या आणि मेंढ्या आहेत, ज्यापैकी बहुतांश मांस उत्पादनासाठी पाळल्या जातात.
कुक्कुटपालन देखील वेगाने वाढत आहे, ज्यामुळे मांस आणि अंडी उत्पादनात वाढ झाली आहे.
शाश्‍वत पशुपालनाचे फायदे
आर्थिक स्थैर्य : पशुपालन शेतकऱ्यांना वर्षभर उत्पन्न मिळवून देते. दूध, मांस, चामडे आणि खत यांमुळे एकापेक्षा जास्त उत्पन्नाचे स्रोत उपलब्ध होतात.
रोजगार निर्मिती : ग्रामीण भागात पशुपालनामुळे रोजगाराच्या संधी वाढल्या आहेत. विशेषतः भूमिहीन आणि मागासवर्गीय समुदायांना याचा लाभ होतो.
पोषण सुरक्षा : दूध आणि मांस यांमुळे ग्रामीण भागातील कुपोषण कमी होण्यास मदत झाली आहे.
पर्यावरणीय फायदे : शाश्‍वत पशुपालनात जैविक खतांचा वापर वाढतो, ज्यामुळे रासायनिक खतांचा वापर कमी होतो.
महिलांचे सक्षमीकरण : पशुपालनात महिलांचा मोठा सहभाग आहे, ज्यामुळे त्यांचे आर्थिक आणि सामाजिक स्थान सुधारले आहे.
पारंपरिक ज्ञानाचे फायदे
औषधी वनस्पतींचा वापर : आदिवासी समुदाय जनावरांच्या रोगांवर स्थानिक वनस्पती, जसे की कडूनिंब आणि हळद, यांचा वापर करतात.
चारा व्यवस्थापन : भटक्या समाजाला चारा उपलब्धता आणि पशुधनाचे स्थलांतर यांचे उत्तम ज्ञान आहे.
जातिवंत जनावरे : महाराष्ट्रातील सर्व देशी जातींचे संगोपन पारंपरिक पद्धतीने केले जाते, ज्यामुळे त्यांची रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते. तसेच हवामान बदल, स्थानिक चारा याला अनुकूल अशा काटक जातींचे संवर्धन आणि शाश्‍वत उपयोग याची सांगड घालणे आवश्यक आहे.
सामुदायिक सहकार्य : आदिवासी आणि भटके समाजात पशुधनाची काळजी सामूहिकपणे घेतली जाते, ज्यामुळे खर्च कमी होतो.
महाराष्ट्रातील शाश्‍वत पशुपालन हे केवळ आर्थिक व्यवसाय नसून सामाजिक समावेशन आणि सांस्कृतिक वारशाचे प्रतीक आहे. भटके समाज, आदिवासी, भूमिहीन समुदाय यांनी या क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आहे. दूध, मांस आणि संकरित जनावरांमुळे ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला बळकटी मिळाली आहे, तर महिलांचा सहभाग आणि पारंपारिक ज्ञान यांनी पशुपालनाला नवे परिमाण दिले आहे.
भूतकाळात सामाजिक आणि आर्थिक आव्हानांचा सामना करणारे हे समुदाय आता शाश्‍वत पशुपालनाच्या माध्यमातून स्वावलंबी होत आहेत. भविष्यात तंत्रज्ञान, सरकारी पाठबळ आणि सामुदायिक सहकार्य यांच्या जोरावर महाराष्ट्रातील पशुपालन अधिक समृद्ध होईल. शाश्‍वत पशुपालनाच्या या प्रवासात प्रत्येक समुदायाचा सहभाग हा एक प्रेरणादायी दृष्टिकोन आहे, जो आपल्याला सामाजिक समता आणि आर्थिक प्रगतीच्या दिशेने घेऊन जाईल.
आव्हाने
उच्च प्रारंभिक खर्च : संकरित जनावरे आणि आधुनिक तंत्रज्ञानासाठी मोठ्या गुंतवणुकीची गरज असते, जी गरीब शेतकऱ्यांना परवडत नाही.
पाणी आणि चाराटंचाई : दुष्काळी भागात चारा आणि पाण्याचा अभाव पशुपालकांसाठी मोठी समस्या आहे.
आजारांचा धोका : लाळ्या खुरकूत आणि ब्रुसेलोसिससारख्या आजारामुळे पशुधनाचे नुकसान होते. यासाठी राष्ट्रीय पशुरोग नियंत्रण कार्यक्रम राबवला जात आहे.
बाजारपेठेची अनिश्‍चितता : दूध आणि मांसाच्या किमतीत चढ-उतार शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नावर परिणाम करतात.
सामाजिक भेदभाव : दलित आणि भटके समाजाला अजूनही बाजारपेठेत आणि सामाजिक स्तरावर भेदभावाचा सामना करावा लागतो.
भविष्याची दिशा
महाराष्ट्रातील शाश्‍वत पशुपालनाचे भविष्य आशादायक आहे, परंतु त्यासाठी काही आव्हानांवर मात करणे आवश्यक आहे. भविष्यातील काही शक्यता खालीलप्रमाणे आहेत :
तंत्रज्ञानाचा वापर : कृत्रिम रेतन, पशू आरोग्य ट्रॅकिंग आणि डिजिटल बाजारपेठा यांमुळे पशुपालन अधिक कार्यक्षम होईल. हवामान बदलामुळे दुष्काळ आणि उष्णतेचा सामना करू शकणाऱ्या देशी जनावरांच्या प्रजाती विकसित केल्या जातील. सेंद्रिय दूध आणि मांस उत्पादनाला मागणी वाढत आहे, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना चांगला नफा मिळेल.
महिलांचा वाढता सहभाग : महिला बचत गट आणि सहकारी संस्थांद्वारे महिलांचा सहभाग वाढेल, ज्यामुळे ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला बळकटी मिळेल.
सरकारी पाठबळ : राष्ट्रीय डेअरी डेव्हलपमेंट बोर्ड आणि महाराष्ट्र पशुधन विकास महामंडळ, शेळी मेंढी विकास महामंडळ यांसारख्या संस्था पशुपालकांना आर्थिक आणि तांत्रिक साह्य देत राहतील.
- सजल कुलकर्णी, ९८८१४७९२३९ (लेखक सेंटर फॉर पीपल्स कलेक्टिव्ह या संस्थेत कार्यरत आहेत.)
ॲग्रोवनचे सदस्य व्हा
शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.