डॉ. अशोक भोसले, डॉ. स्वाती साखरे

Rabies Disease in Animal : गायी, म्हशी, बैल, शेळी व मेंढ्यांमध्ये रेबीज आजार हा पिसाळलेल्या श्वानाच्या चाव्यामुळे होतो. काहीवेळा पिसाळलेला कोल्हा, लांडगा जंगल सीमा ओलांडून जनावरांना चावा घेतात. रेबीज हा एक टाळता येण्याजोगा विषाणूजन्य रोग आहे. पिसाळलेल्या श्वानामुळे माणसे तसेच जनावरांमध्येही रेबीज आजाराचा प्रादुर्भाव होतो.

रेबीज हा आजार, रेबीज विषाणूग्रस्त श्वान, मांजर, माकड, लांडगा, कोल्हा, वटवाघूळ, मुंगूस व इतर कुठल्याही प्राण्यांनी चावा घेतल्यास, त्याच्या लाळेमध्ये असलेले विषाणू जखमेतून मानव तसेच जनावरांच्या शरीरात प्रवेश करतात. रुग्णांनी लक्षणे दाखवण्यासाठी लागणारा वेळ, चावा घेतलेली जागा, मेंदूपासून किती अंतरावर आहे यावर अवलंबून असते.

साधारणपणे मोठ्या गायी, म्हशी, बैलांमध्ये मानेच्या वरच्या भागास पिसाळलेल्या श्वानाने चावा घेतल्यास लक्षणे विसाव्या दिवशी चालू होतात. जनावरे २ ते ३ दिवसांत दगावतात. वासरांमध्ये लक्षणे पंधराव्या दिवशी सुरू होतात. ही लक्षणे ०,३,७,१४ व २८ व्या दिवशी देण्यात येणाऱ्या लसीकरणानंतर सुद्धा दिसून येतात. जनावरांमध्ये मानेच्या वरच्या भागास पिसाळलेल्या श्वानाने चावा घेतल्यास फक्त लसीकरण प्रभावी ठरत नाही.

ज्या भागात रेबीजचा प्रादुर्भाव आहे, अशा ठिकाणी जनावरांच्यामध्ये अनेकदा अधिवस्था (स्पिलओव्हर) संसर्ग होतो. मोकळ्या गोठ्यातील परिस्थिती आणि शेतात चरताना भटक्या श्वानाच्या चावण्याची वाढलेली असुरक्षितता यामुळे, या प्रजातीमध्ये रेबीजचे प्रमाण जास्त आहे.

रेबीजचा प्रसार

रेबीज ऱ्हॅब्डोव्हायरिडे प्रवर्गातील लायसा विषाणूमुळे होतो.

संसर्ग झालेल्या प्राण्यांच्या लाळेतून हा आजार पसरतो.

कच्च्या दुधाच्या सेवनामुळे जनावरांमध्ये किंवा मानवी रेबीजचे कोणतेही दस्तऐवजीकरण झालेले नाही.

भारतात ९५ टक्के प्रकरणात मनुष्य आणि प्राण्यांना रेबीज होण्यामागे श्वान कारणीभूत आहे. तर, २ टक्के प्रकरणात मांजर आणि १ टक्के प्रकरणात कोल्हा किंवा मुंगुसामुळे रेबीज पसरतो.

गाय, म्हैस, बैल, शेळ्या, मेंढ्या, घोडे आणि श्वानामध्ये पिसाळणे ही विकृती पिसाळलेला श्वान चावल्यामुळे होते.

रेबीज विषाणू लाळेच्या थेट संपर्काद्वारे (जसे की फाटलेली त्वचा किंवा डोळे, नाक किंवा तोंडातील श्लेष्मल पडदा) प्रसारित होतो.

चावलेली जागा आणि प्रत्यक्ष त्यावेळी किती विषाणूंची संख्या त्या जखमेतून शरीरात गेली, यावर आजाराची लक्षणे दिसण्याचा कालावधी अवलंबून आहे. तो एक आठवड्यापासून एक वर्षांपर्यंत असू शकतो.

मानेच्या वरच्या भागात श्वान चावल्यास वासराचा उष्मायन कालावधी १५ दिवस आणि मोठे जनावरांमध्ये २० दिवस असतो.

रेबीज कसा होतो?

पिसाळलेल्या (रेबीजग्रस्त) जनावरांच्या चाव्यातून लाळेद्वारे विषाणू जनावरांच्या मांसपेशीत प्रवेश करतात.

मांसपेशीतील मज्जातंतूंमध्ये विषाणू त्यांची संख्या वाढवतात आणि मेंदूपर्यंत पोचतात.

वाढलेली विषाणूंची संख्या मज्जातंतूंना कुजवते आणि विविध प्रकारच्या मांसपेशी सैल बनवते.

श्वसनसंस्थेच्या मांसपेशी सैल झाल्यामुळे जनावरास श्वास घेण्यास अडथळा निर्माण होतो, जनावर दगावते.

श्वानामधील लक्षणे

सतत लाळ गळते. मलूल पडून राहणे, अंधाऱ्या खोलीत जाऊन पलंगाखाली लपून बसते.

हालचालींवर ताबा नसतो.आभासी वस्तूंना चावा घेण्याचा प्रयत्न करते.

अस्वस्थ आणि बेचैन होते. आवाज आणि उजेडाचा त्याच्यावर लवकर प्रभाव पडतो.

चावा घेण्याची प्रवृत्ती उत्पन्न होणे, मालकास ओळखत नाही. पाण्याची भीती वाटते.

जनावरांमधील लक्षणे

मेंदू व चावा घेतलेल्या जागेमधील अंतर जेवढे कमी तेवढी लक्षणे लवकर दिसतात.

जनावर आक्रमक होते किंवा मलूल बनते. वर्तणुकीत बदल होतो.

मेंदू व चेतासंस्थेवर झालेल्या विकृतीमुळे जनावर झाड किंवा भिंतीवर डोके आपटते.

जबड्याच्या मांसपेशी सैल पडल्याने जनावर सतत व जास्त प्रमाणात संसर्गित लाळ गाळते.

गळा आणि जबड्याच्या मांसपेशी सैल पडल्याने जनावर पाण्याला घाबरते किंवा त्याच्यामध्ये पाण्याची भीती निर्माण होते.

जनावर वारंवार लघवी करते, शेण टाकते. निर्जीव वस्तू किंवा माणसांवर धावून येते.

जनावराची भूक मंदावते, दात खाते, दूध उत्पादनात घट होते.

श्वान, मांजर, कोल्हा, लांडगा, माणसांना व जनावरांना चावा घेण्याची प्रवृत्ती उत्पन्न होते.

काही महत्त्वाचे प्रश्न

१) बाधित जनावरांपासून मिळणाऱ्या दुधामुळे रेबीज होतो का?

उत्तर : अशी नोंद अद्याप झालेली नाही. परंतु, कच्चे दूध पिणाऱ्याच्या तोंडामध्ये जखमा असतील तर, प्रादुर्भाव होण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. दूध उकळून पिल्यास प्रश्न उद्भवत नाही .

२) चावलेले श्वान पिसाळलेले नसल्यास किंवा इतर जनावराने चावा घेतल्यास, लस घेणे गरजेचे आहे?

उत्तर : होय. कुठल्याही प्राण्याचा चावा झाल्यास ०,३,७,१४, आणि २८ व्या दिवशी लस घेणे अत्यंत आवश्यक आहे. मानेच्या वरच्या भागात चावा असल्यास तातडीने उपचार आवश्यक आहे, फक्त लस, पुरेशी नाही.

रेबीज झाल्यावर घ्यावयाची काळजी

रेबीज झालेले जनावर इतर जनावरांपासून दूर बांधावे.

संसर्गित जनावरांचा चारा, पाणी वेगळे ठेवावे.

संसर्गित जनावरांच्या नैसर्गिक स्रावांच्या (लाळ, लघवी, डोळ्यांतील पाणी) संपर्कात स्वतः आणि इतर जनावरांना येऊ देऊ नये.

दगावलेल्या जनावराचे मल-मूत्र, चारा, पाणी यांची योग्य ती विल्हेवाट लावावी.

प्रतिबंधात्मक उपाय

रेबीज आजार अत्यंत जीवघेणा असून, वेळेवर योग्य उपचार मिळाले तरच जीव वाचवता येऊ शकतो.

रेबीज विषाणू प्राण्यांच्या लाळेतून माणसाच्या शरीरात प्रवेश करतो. त्यामुळे प्राणी चावल्यानंतर जखमेची जागा स्वच्छ करणे सर्वांत महत्त्वाचे आहे.

चावा घेतलेली जागा पाणी आणि साबणाने किंवा डिटर्जंटने १५ मिनिटे स्वच्छ धुवावी.

जखम झालेल्या जागेवरची लाळ लवकरात लवकर स्वच्छ करावी.

जखम धुवून झाल्यानंतर त्यावर जंतूनाशक मलम लावावे.

आजारावर उपचारात्मक औषध नाही. त्यामुळे पशुवैद्यकाकडूनच प्रतिबंधात्मक उपाययोजना कराव्यात.

रेबीज प्रतिबंधात्मक लस कुत्रा चावलेल्या दिवशी (०) आणि ३, ७, १४ आणि २८ व्या दिवशी पशुवैद्यकाकडून स्नायूतून टोचून घ्यावी.

मानेच्या वरच्या भागात श्वान चावल्यास रेबीज प्रतिबंधात्मक लस देऊनही जनावरांचा मृत्यू होतो. त्यामुळे मानेच्या वरच्या भागात श्वान चावल्यास, जखमेच्या आत आणि आजूबाजूला इम्युनोग्लोब्युलीनचा वापर करणे अत्यंत आवश्यक आहे. यामुळे जीव वाचतो.

डॉ. अशोक भोसले, ७७२१०२५०७३

(सूक्ष्मजीवशास्त्र विभाग, पशुवैद्यकीय व पशू विज्ञान महाविद्यालय, उदगीर, जि.लातूर)