Animal Care : लक्षणांवरून ओळखा जनावरांतील रेबीज

डॉ. बी. सी. घुमरे, डॉ. प्रांजल कदम

रेबीज आजार विषाणूपासून होतो. रेबीजचे विषाणू मुख्यतः पिसाळलेल्या किंवा रेबीजची लागण झालेल्या कुत्र्यांच्या लाळेत आढळतात.

- लागण झालेल्या कुत्र्याच्या चावण्यामुळे दूषित लाळेवाटे विषाणू मनुष्य किंवा इतर जनावरांच्या शरीरात प्रवेश करतात.

- वटवाघळांच्या शरीरातही हे विषाणू आढळतात. मुख्यतः जनावरांमध्ये वटवाघूळ चावल्यामुळे रेबीज होऊ शकतो.

- पाळीव प्राण्यांमध्ये पिसाळलेला कुत्रा चावल्यामुळे रेबीज होतो. लागण झालेल्या प्राण्यांची योग्य काळजी घेतली नाही, तर त्यांच्या दूषित लाळेतून, रेबीजचा प्रसार होतो.

- लागण झालेले जनावर उत्तेजित अवस्थेत असेल तर ते दुसऱ्याला चावण्याचा प्रयत्न करते.

- लाळेतून जखम झालेल्या भागात हे विषाणू प्रवेश करतात. सर्व शरीरात पसरतात, याचा प्रसार रक्तातून होत नाही तर मज्जातंतूद्वारे होतो.

-

हे विषाणू मुख्यतः शरीराच्या निरनिराळ्या ग्रंथीमध्ये प्रवेश करतात, जसे की लाळ ग्रंथी ज्यामुळे आजारी जनावराची लाळ दूषित होते.

- निरोगी जनावरांच्या जखमेचा संपर्क या लाळेबरोबर येतो तेव्हा हे विषाणू त्या जनावराच्या शरीरात प्रवेश करतात. म्हणून मुख्यतः पिसाळलेला कुत्रा, माकड, प्राणी चावल्यानंतर रेबीज होतो.

लक्षणे ः

- रेबीज लक्षणे दिसण्याची वेळ जखम शरीराच्या कोणत्या भागावर आहे यावर अवलंबून असतात. जर जखम डोके, खांद्यावर असेल, तर लक्षणे लवकर दिसतात. जखम पायावर असेल तर लक्षणे उशिरा दिसतात.

- ज्या ठिकाणी मज्जातंतूचे जाळे जास्त पसरले आहे तेथून विषाणू लवकरात लवकर मेंदूमध्ये पोहोचतात.

- लक्षणे दिसण्याचा काळ मनुष्यामध्ये २१ दिवसांपासून १२ वर्षांपर्यंत असू शकतो. काही वेळा हे विषाणू शरीरात सुप्त अवस्थेतही राहतात.

- लक्षण अवस्थेचे वर्गीकरण हे मंद अवस्था, उत्तेजनात्मक अवस्था पक्षाघाताची अवस्था यामध्ये केलेले आहे.

निदान ः

- लक्षणावरून तसेच प्राथमिक माहितीद्वारे (कुत्रा चावला असल्यास) तसेच प्रयोगशाळेत तपासणी.

उपचार आणि लसीकरण ः

- आजार झाल्यावर जनावरे व मनुष्याकरिता प्रतिजैविके किंवा इतर औषधे उपलब्ध नाहीत. म्हणूनच रेबीज होऊ नये म्हणून काळजी घेणे गरजेचे आहे.

- रेबीजवर दोन प्रकारच्या लसीकरणाचा वापर केला जातो. एक कुत्रा चावण्याच्या आधी व एक चावल्यानंतर.

- रिस्क ग्रुप म्हणजेच ज्या व्यक्तींना रेबीजचा जास्त धोका आहे (उदा. पशुचिकित्सक, कुत्रा पाळणारे मालक) या व्यक्तींना कुत्रा चावण्याआधीच लसीकरण करावे. दुसऱ्या प्रकारची लस ही कुत्रा चावल्यानंतर दिली जाते.

जखमेची काळजी ः

- कुत्रा किंवा इतर जनावर चावल्यानंतर जखम वाहत्या पाण्याखाली साबणाने स्वच्छ धुवावी. जेणेकरून ते विषाणूंना मारण्यास उपयुक्त ठरेल.

- साबणाने जखम स्वच्छ धुतल्यानंतर त्यावर जंतुनाशक लावावे. नंतर पोस्ट बाईट लसीकरण करावे. जखम बांधू नये, उघडी ठेवावी.

- जखमेवर दाह होईल असे घटक म्हणजेच मीठ, मिरची पूड चोळू नये. कारण दाह झाल्यावर मज्जातंतू जास्त उघडे पडतील. विषाणू पटकन शरीरात प्रवेश करतील.

रेबीज टाळण्यासाठी उपाययोजना ः

- जखम स्वच्छ धुवावी. योग्य काळजी घ्यावी.

- लसीकरणाचा तक्ता पूर्णपणे पाळावा.

- जखमा जास्त खोल व चेहऱ्याजवळ असतील तर तज्ज्ञांच्या सल्ल्याने उपचार करावेत.

- चावलेल्या कुत्र्यावर दहा दिवसांपर्यंत लक्ष ठेवावे.

- टिश्युकल्चर लसीकरण हे सध्या उपलब्ध असलेले सर्वात सुरक्षित लसीकरण आहे, म्हणून सरकारी व खासगी दवाखान्यात या लसीकरणाचा मोठ्या प्रमाणावर वापर होतो.

- पाळीव कुत्र्यांचे नोंदणीकरण आणि लसीकरण करून घ्यावे.

संपर्क

डॉ. बी. सी. घुमरे, ९४२१९८४६८१

डॉ. प्रांजल कदम, ८१०४९४५८२०

(क्रांतिसिंह नाना पाटील पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, शिरवळ, जि. सातारा)