डॉ. सुयोग नाकाडे, डॉ. सचिन राऊत

Animal Health : जनावरांमध्ये जखम होणे ही एक सामान्य बाब आहे जखमा या वेगवेगळ्या प्रकारच्या असतात. जखमांचा प्रकार, तीव्रता आणि जखम कुठे झाली यानुसार उपचार पद्धती बदलू शकतात. योग्य वेळी केलेल्या प्राथमिक उपचारामुळे जनावराच्या जखमा लवकर भरून येऊ शकतात.

जखमांचे प्रकार

मुका मार : या प्रकारच्या जखमेत बाह्य त्वचा अखंड असते, परंतु आतील उती आणि रक्तवाहिन्यांना इजा पोहोचते. मार लागलेल्या ठिकाणी सूज आणि वेदना जाणवतात.

खरचटणे : या प्रकारची जखम बहुतेकदा घर्षणाने होते. त्वचेची बाह्य थर घासून निघून रक्तस्राव होतो.

कापणे : तीक्ष्ण वस्तूने त्वचा कापल्याने जखम होते. जखमेची खोली आणि लांबी वस्तूच्या तीक्ष्णतेवर अवलंबून असते.

भोसकणे : टोकदार वस्तूने त्वचा भेदल्याने ही जखम होते. जखम लहान दिसत असली तरी ती खोल असू शकते. कोणत्याही प्रकारच्या जखमेत जंतूंचा प्रवेश झाल्यास ती जंतुसंसर्गित होऊ शकते. अशा जखमेतून पू येणे, सूज येणे आणि वेदना होणे ही लक्षणे दिसतात.

जखमांची कारणे

अपघात : पडणे, धडकणे किंवा इतर अपघातांमुळे जखमा होऊ शकतात.

जनावरांची झुंज : दोन जनावरांच्या भांडणात नखे, दात किंवा शिंगांमुळे जखमा होऊ शकतात.

तीक्ष्ण वस्तू : तारे, खिळे, काटे किंवा इतर तीक्ष्ण वस्तूंच्या संपर्कात आल्याने जखमा होऊ शकतात.

अस्वच्छ वातावरण : अस्वच्छ गोठा किंवा परिसरामुळे जंतुसंसर्ग होण्याची शक्यता वाढते.

प्राथमिक तपासणी

प्राथमिक उपचार सुरू करण्यापूर्वी, जखम किंवा दुखापतीचे मूल्यांकन करणे महत्त्वाचे आहे. जखम किंवा इजा कशी झाली हे समजून घेतल्यावर त्यावर योग्य उपचार करता येतात.

जखम किती गंभीर आहे?

दगड जखम, चावणीच्या जखमा जास्त गंभीर असू शकतात. शस्त्रामुळे झालेल्या जखमा, कुत्रा किंवा इतर तत्सम जनावर चावल्यामुळे झालेल्या जखमा या जास्त गंभीर असू शकतात, यासाठी पशुवैद्यकाची तात्काळ मदत घेणे गरजेचे असते.

जखम किती खोल आहे?

जखम खोल असेल, हाडांना किंवा शरीराच्या अंतर्गत भागांना इजा झाली असेल, तर गंभीर संक्रमण होऊ शकते. असलेल्या जखमेची खोली आणि त्यात शिरलेले शरीराचे अवयव महत्त्वाचे असतात.

जखम शुद्ध आहे का?

जखम स्वच्छ आहे का, त्यामध्ये माती, धूळ किंवा कोणतेही घटक (जसे की अळी, माशांची अंडी, इ.) आहेत का, याची तपासणी करावी.

रक्तस्राव आहे का?

जखमेतून रक्तस्राव होत असेल, त्याचा प्रकार (साधारण, लहान किंवा मोठा रक्तस्राव) तपासावा. यावर आधारित उपचार वेगळे असू शकतात. रक्तस्राव हे जखमेशिवाय होणारे सर्वात मोठे धोकादायक परिणाम होऊ शकते.

कमी प्रमाणात रक्तस्राव

जर जखम मोठी नसेल आणि कमी प्रमाणात होत असेल, तर साधारणपणे कापूस किंवा स्वच्छ मलमपट्टीलावून दाबावी. यामुळे रक्तस्राव थांबण्यास मदत होते.

जास्त प्रमाणात रक्तस्राव

जास्त प्रमाणातील रक्तस्रावासोबत मलमपट्टी किंवा स्वच्छ रुमालाने जखम दाबून ठेवली पाहिजे. जर जखम ठरावीक भागात होत असेल (जसे की गळा, पंजा), तर हलके दाबून ठेवा, परंतु उपचार सुरू करायच्या आधी पशुवैद्यकाची मदत घेणे आवश्यक आहे.

प्राथमिक उपचार

जखम स्वच्छ करणे

जखम स्वच्छ करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. यासाठी काही महत्त्वाच्या गोष्टींचा विचार करणे आवश्यक आहे.

स्वच्छ पाणी

जखम स्वच्छ करण्यासाठी स्वच्छ गार पाणी वापरावे. पाणी जर सूक्ष्मजंतूविरहित किंवा शुद्ध नसेल, तर ते संक्रमण होण्याची शक्यता वाढवू शकते.

जंतू नष्ट करणे

जखम स्वच्छ झाल्यानंतर, जंतू नष्ट करण्यासाठी शिफारशीत जंतुनाशकाचा वापर करावा. या उपायामुळे संक्रमण होण्याची शक्यता कमी होते.

जंतुनाशकांचा वापर

जखम स्वच्छ केल्यानंतर, त्यावर जंतूनाशक लावणे आवश्यक आहे. हे जखमांच्या वरची त्वचा आणि ऊती संक्रमण पासून संरक्षण देते. जंतूनाशक लावताना जास्त घासू नये, कारण त्यामुळे जखमेतील सूज वाढू शकते. हळुवारपणे चांगला थर लावावा.

मलमपट्टी लावणे

जखम बंद ठेवण्यासाठी स्वच्छ मलमपट्टी किंवा कापूस जाळी वापरून बांधावे. मलमपट्टी लावण्यासाठी प्रत्येक वस्तू स्वच्छ असावी. मलमपट्टी खूप घट्ट बांधू नका, कारण त्यामुळे रक्तप्रवाह रोखला जाऊ शकतो.

जखम रक्षणासाठी मलमपट्टी बदलणे आणि स्वच्छ ठेवणे महत्त्वाचे आहे. जंतूनाशक ओलसर असल्याने जखम वाढू शकते, म्हणून दर वेळेस मलमपट्टी बदलणे आवश्यक आहे.

सतत लक्ष ठेवणे

जखमांचे निरीक्षण करत राहावे. जखमांवर सूज, रक्तस्राव, पाणी येत आहे का किंवा संक्रमणांचे इतर संकेत दिसल्यास त्वरित पशुवैद्यकाचा सल्ला घ्यावा.

संक्रमण आणि इतर समस्या

संक्रमणाची लक्षणे

जखम लालसर होणे, गरम होणे, सूज येणे किंवा घाण असलेली पाणी येणे, जनावर चारा खाणे बंद करतात. हे संक्रमणाचे संकेत असू शकतात. जर जखम जास्त होत असेल, तर हे लक्षात ठेवावे. जनावराची सामान्य स्थिती तपासणे महत्त्वाचे आहे. जर ताप, थकवा, किंवा इतर अस्वस्थता दिसत असेल, तर ते संक्रमणाचे लक्षण असू शकते. त्यानुसार पशुवैद्यकाचा त्वरित सल्ला घ्यावा.

पशुवैद्यकाचा सल्ला

प्राथमिक उपचार केल्यानंतर, जखम गंभीर असल्यास किंवा ती मोठ्या प्रमाणात दिसत असेल, तर तत्काळ पशुवैद्यकाकडे जाऊन योग्य उपचार करणे अत्यंत आवश्यक आहे.

गंभीर जखमा

हाड तुटणे, गंभीर अंतर्गत इजा किंवा जखमांची खोलाई या इतर शारीरिक इजा आहेत, ज्यासाठी व्यावसायिक उपचार आवश्यक आहेत.

संक्रमित जनावर

जर जखम संक्रमित झाली असेल, तर पशुवैद्यक योग्य प्रतिजैविक किंवा इतर औषधे वापरण्याचा सल्ला देतात.

देखभाल

जखमेवर नजर ठेवणे आणि त्याची सुधारणा तपासणे आवश्यक आहे. रक्तस्राव कमी झाला आहे का, सूज कमी झाली आहे का, आणि जनावराच्या तब्येतीची सुधारणा झाली आहे का हे तपासावे.

जखम आणि शरीराची देखभाल

मलमपट्टी उपचाराच्या प्रत्येक टप्प्यावर नियमित पणे बदलावी. जनावराचा आहार, पाणी आणि विश्रांती वर विशेष लक्ष द्यावे.

आहार आणि विश्रांती

जखम झालेल्या जनावराला चांगला आहार, विश्रांती आणि नियमित पाणी पाजणे महत्त्वाचे आहे. आहारामुळे शरीर दुरुस्ती प्रक्रियेची गती वाढवता येते. तसेच, विश्रांतीमुळे जनावराच्या शारीरिक स्थितीला चांगला आधार मिळतो. जनावरांची योग्य काळजी घेणे आणि त्यांना जखमांपासून वाचवणे हे पशुपालकांचे कर्तव्य आहे. लहान जखमांवर योग्य वेळी प्राथमिक उपचार केल्यास त्या गंभीर रूप धारण करत नाहीत. मात्र गंभीर जखमांसाठी पशुवैद्यकाचा सल्ला घ्यावा.

- डॉ. सुयोग नाकाडे, ७०३८६३९२७०

- डॉ. सचिन राऊत,  ७५८८५७१५११

(पशू शल्य चिकित्सा व क्ष-किरण शास्त्र विभाग, पशुवैद्यक व पशू विज्ञान महाविद्यालय, परभणी)