त्रविश्‍लेषण विविध पशू शरीरातील विविध अवयव कार्य चाचणीसाठी फायदेशीर व एक अपरिहार्य निदान साधन आहे. योग्य मूत्रविश्‍लेषण (Urinalysis) केल्याने शरीरातील विविध चयापचय रोग, जसे की केटोसिस आणि मधुमेह (Diabetes) शोधण्यात मदत होऊ शकते. ग्लुकोज आणि केटोन्स एकाग्रता, यकृताचा अंदाज घेऊन बिलीरुबिनच्या अंदाजावरील असामान्यता याबाबत माहिती घेता येते. मूत्रविश्‍लेषण केल्याने शरीरातील विविध चयापचय रोग सहजपणे उपचार करता येते.

ग्लुकोज/ कर्बोदके

पशूंमध्ये सामान्य मूत्रामध्ये ग्लुकोज असते. परंतु त्याची एकाग्रता सामान्य चाचण्यांद्वारे शोधणे फारच कमी असते.

मूत्रामध्ये कर्बोदके आढळून येण्याजोगे प्रमाण म्हणजे ग्लायकोसुरिया म्हणून ओळखले जाते.

ग्लायकोसुरियाची सामान्य कारणे, जसे की मधुमेह मिलिटस. इतर अंतःस्रावी विकार, जसे की हायपरपिट्युटारिझम, हायपरथायरॉइडिझम इत्यादी आहेत.

ग्लायकोसुरिया हे तणावाखाली असलेल्या जनावरांतील एपिनेफ्रिनच्या अतिस्रावामुळे होते. तसेच रेनल ग्लायकोसुरिया ही एक सौम्य स्थिती आहे, ज्यामध्ये मूत्रपिंडाच्या नलिकांची ग्लुकोज पुन्हा शोषण्याची क्षमता कमी असते. या कर्बोदकांची/ मधुमेह मिलिटसची चाचणी जनावरांच्या मूत्राची बेनेडिक्ट चाचणीद्वारे करता येते.

पित्त रंगद्रव्ये

बिलीरुबिन हे जनावरांतील प्रमुख पित्त रंगद्रव्य आहे. जे रेटिक्युलो-एंडोथेलियल पेशींमध्ये हिमच्या विघटनाने तयार होते आणि रक्ताभिसरणात सोडले जाते. याला अनकंज्युगेटेड बिलीरुबिन असे म्हणतात.

संयुग्मित बिलीरुबिन अनुक्रमे इंट्राहेपॅटिक आणि एक्स्ट्राहेपॅटिक अडथळ्यामुळे यकृत आणि पोस्टहेपॅटिक कावीळमध्ये रक्ताभिसरणात परत येते. हे बिलीरुबिन पाण्यात विरघळणारे असल्याने ते मूत्रात सहजपणे उत्सर्जित होते.

प्रीहेपॅटिक कावीळमध्ये, रक्तामध्ये संयुग्मित बिलीरुबिनचे प्रमाण वाढते. म्हणून जनावरांतील कावीळ हा आजार शोधण्यासाठी लघवी परीक्षण महत्त्वाचे आहे.

जैवरासायनिक प्रयोगशाळेत जनावरांच्या मूत्रातून पित्त रंगद्रव्ये (बिलीरुबिन) तपासण्यासाठी जीमेलीन ही चाचणी करतात.

पित्त क्षार

जनावरांच्या शरीरातील पित्त क्षार यकृतामध्ये तयार होतात आणि पित्तमध्ये उत्सर्जित होतात.

हे पित्त क्षार पाण्यात विरघळणारे असल्याने ते मूत्रात उत्सर्जित होतात.

इंट्रा किंवा एक्स्ट्रा हेपॅटिक पित्तविषयक अडथळ्यामुळे यकृत आणि पोस्टहेपॅटिक कावीळमध्ये ते पद्धतशीरपणे अभिसरणात परत येतात. म्हणून जैवरासायनिक प्रयोगशाळेत जनावरांच्या मूत्रातून पित्त क्षार तपासण्यासाठी हेज सल्फर पावडर चाचणी करतात.

रक्त

जनावरांच्या लघवीमध्ये अखंड रक्ताच्या (आरबीसी) उपस्थितीस हिम्याच्युरिया असे म्हणतात.

लघवीमधील मुक्त हिमोग्लोबिनची उपस्थितीला हिमोग्लोबिन्युरिया म्हणून ओळखले जाते.

हिम्याच्युरिया असलेल्या जनावरास तीव्र ग्लोमेरुलोनेहाइटीस, मूत्रमार्गाचा कर्करोग, मूत्रमार्गात दगड, मूत्रमार्गात दुखापत आणि रक्तस्राव असे आजार असू शकतात.

जनावरांमध्ये जास्त प्रमाणात हिम्याच्युरिया होत असेल तर हिमोफिलिया, पुरपुरा आणि ल्युकेमियासुद्धा होतो.

जैवरासायनिक प्रयोगशाळेत जनावरांच्या मूत्रातून रक्ताची तपासण्यासाठी बेन्झिडीन चाचणी करतात.

- डॉ. आर. बी. अंबादे,

८३५५९४२५४६ / ९१६७६८२१३४

(सहायक प्राध्यापक, पशू जीवरसायनशास्त्र विभाग, मुंबई पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, परळ, मुंबई)