डॉ. एस. डी. रामटेके, अमृता लंगोटे, शरद भागवत

राज्यातील प्रमुख द्राक्ष उत्पादक (Grape Producers) पट्ट्यांमध्ये जोरदार पाऊस (Heavy Rainfall) झाला आहे. काही ठिकाणी पावसाने उघडीप घेतलेली दिसत आहे. अशा ठिकाणी बरेच द्राक्ष बागायतदार ऑक्टोबर छाटणी घेण्याच्या तयारीत आहेत. काही द्राक्ष विभागांमध्ये अर्ली फळछाटणी झालेली दिसून येत आहे. आर्थिक दृष्टिकोनातून सप्टेंबरमध्ये घेतली जाणारा अर्ली छाटणी बरोबर असली, तरी त्याची प्रीब्लूम अवस्था ऑक्टोबर महिन्यामध्ये येते. या काळात निरभ्र आकाश राहिल्यास दुपारी प्रचंड उष्णता राहते. दर्जेदार उत्पादनासाठी या काळात वेलींचे योग्य प्रकारे नियोजन करणे गरजेचे आहे.

सप्टेंबर अर्ली छाटणी घेतलेल्या बगांमध्ये प्रीब्लूम अवस्था ऑक्टोबर हीटच्या दरम्यान येते. नुकताच पडून गेलेला पाऊस, त्याचे द्राक्ष बागेमध्ये खोलगट भागामध्ये साचलेले पाणी यामुळे वेलींची वाढ झपाट्याने होते. काही कालावधीतच सर्व अन्नसाठा वेलीच्या वाढीमध्ये वापरला गेल्यामुळे वेलीची वाढ थांबते. अशा स्थितीमध्ये द्राक्ष देठाची वाढ ही वेडीवाकडी (ॲबनॉर्मल) झालेली दिसते. यालाच देठावर गाठी येणे असे म्हणतात. कधी देठावरील गाठी मोठ्या झालेल्या दिसतात, तर कधी त्यावर मुळेही दिसून येतात. यातच या काळात थंडी वाढल्यास गाठींना चिरा पडतात. घडाच्या काडीवरील जोडाजवळ निर्माण झालेल्या गाठीमुळे घडाकडे होणाऱ्या अन्नपुरवठ्यामध्ये अडथळा निर्माण होतो. घडाला पुरेशा प्रमाणात अन्नपुरवठा होत नाही.

द्राक्ष घडाच्या देठावर गाठी येण्यामागे दोन प्रमुख कारणे दिसतात.

१) बऱ्याच वेळी बागेमध्ये नॅप्थील ॲसेटिक ॲसिडचा (एनएए) वापर केला जातो.

२) ऑक्टोबर हीट व त्याच सुमारास बागेत साचलेले पाणी यामुळेही द्राक्ष घडाच्या देठावर गाठी येतात.

कारणे व लक्षणे

- द्राक्ष देठावरील गाठीची समस्या ही घड दिसायला लागल्यानंतर दोन ते तीन आठवड्यांनंतर वातावरणात घडणाऱ्या बदलानुसार दिसू लागते. उदा. उष्ण तापमान, प्रकाशाची तीव्रता, पाऊस इ. घटकसुद्धा कारणीभूत ठरू शकतात.

- देठावरील गाठी आतून पोकळ असतात. त्यामुळे पाकळ्यांचे देठ सुकण्यास सुरुवात होते.

-प्रीब्लूम अवस्थेमध्ये ‘जीए’चा जास्त वापर यामुळेही गाठीची समस्या निर्माण होते.

- देठावरील गाठी आणि देठ सुकण्यामुळे द्राक्ष घडावर वॉटर बेरीज, ममिफिकेशन यासारख्या विकृतीची लक्षणे दिसून येतात.

उपाययोजना ः

अशा प्रकारे द्राक्ष घडाच्या देठावर गाठी येण्याची समस्या सातत्याने उद्‍भवत असेल, तर...

-अशा बागेमध्ये छाटणी सप्टेंबरमध्ये घेण्याऐवजी शक्यतो ऑक्टोबरच्या दुसऱ्या आठवड्यानंतर (१५ ऑक्टोबरनंतर) घ्यावी.

- या द्राक्ष बागेत कोणत्याही ठिकाणी पाणी साचणार नाही, याची दक्षता घ्यावी.

- बागेतील बोदाची रचना योग्य प्रकारे करून, त्यात पाणी अजिबात साचणार नाही, याकडे लक्ष द्यावे.

-बायोस्टिम्युलंट किंवा सागरी तणांचा अर्क (सीविड एक्स्ट्रॅक्ट)* यांचा वापर काही शेतकरी फुलोरा अवस्थेआधी करतात. तो अजिबात करू नये.

- वेलींचा विस्तार योग्य प्रकारे व सुटसुटीत कॅनॉपी ठेवावी.

- काही शेतकरी गाठी विरण्यासाठी म्हणून सोडिअम मॉलिब्डेट देतात. मात्र त्यामुळे गाठी विरत नाही, हे लक्षात ठेवावे.

- घडाच्या वाढीसाठी योग्य आणि शिफारशीत संजीवकांचा वापर करावा. यामुळे गाठी येण्याची शक्यता कमी होईल.

- सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचे नियोजन शिफारशीनुसार करावे.

-द्राक्ष बागेमध्ये पाणी साचून राहणार नाही, याची पूर्णपणे दक्षता घ्यावी.

-सतत आर्द्रता राहणाऱ्या बागांमध्ये दोन ओळींमध्ये रिपिंग केल्यास पाणी साचण्याची समस्या कमी होऊ शकेल.

-फुलोरा अवस्थेआधी नॅप्थिल ॲसिटिक ॲसिडची (एनएए) फवारणी कोणत्याही स्थितीत घेऊ नये. हे रसायन मणिगळ थांबविण्यासाठी वापरले जाते.

-नियमित वेळेत म्हणजेच ऑक्टोबर महिन्यात छाटणी घेणाऱ्या द्राक्ष बागायतदारांसाठी फारशी समस्या येत नाही. मात्र ज्यांना अर्ली छाटणी घ्यायची आहे, अशा बागायतदारांनी प्रयोगशाळेतून काडीवरील डोळे तपासणी करून घ्यावेत. त्यात घड असल्याची खात्री करूनच छाटणी घ्यावी. सूक्ष्म घड जर मजबूत असतील तर वेलीतील अन्नसाठा पुरेशा प्रमाणात असल्याचे समजण्यास हरकत नाही. मात्र घड नाजूक असल्यास फळ छाटणी घेण्याची घाई करू नये.

डॉ. एस. डी. रामटेके, ९४२२३१३१६६

(प्रमुख शास्त्रज्ञ, राष्ट्रीय द्राक्ष संशोधन केंद्र, मांजरी, पुणे)

--------------

(* काही शेतकऱ्याकडून द्राक्ष बागेमध्ये बायोस्टिम्युलंटचा वापर होऊ शकतो. तथापि, कोणताही घटक वापरताना लेबल क्लेम तपासणे आवश्यक आहे.)