राहुल वडघुले

Agricultural Disease : कारले पिकामध्ये ॲन्थ्रॅकनोज, अल्टरनेरीया, मर रोग, जिवाणूजन्य रोग, डाऊनी मिल्ड्यू, पावडरी मिल्ड्यू, सरकोस्पोरा ठिपके, मोझॅक इत्यादी रोगांचा प्रादुर्भाव आढळून येतो. आजच्या लेखात भुरी म्हणजेच पावडरी मिल्ड्यू या रोगाविषयी माहिती घेऊ. या रोगाची दिसणारी लक्षणांवरून हा डाऊनी मिल्ड्यू आहे की पावडरी मिल्ड्यू असा संभ्रम निर्माण होतो. त्यासाठी रोगाच्या प्रादुर्भावाची योग्य लक्षणे माहिती असणे अत्यंत आवश्यक आहे.

लक्षणे

पाने, देठ आणि खोडावर दिसतात.

सुरुवातीला पानाच्या पुढील बाजूने पिवळ्या रंगाचे गोल किंवा अंडाकार ठिपके दिसू लागतात. पानाच्या मागील बाजूने पावडर पसरल्याप्रमाणे लक्षणे दिसतात. जास्त प्रादुर्भावामध्ये ही पावडर सारखी लक्षणे पानाच्या वरील बाजूने देखील दिसतात. अन्यथा फक्त खालच्या बाजूने राहतात.

पावडर सारख्या वाढीमध्ये या रोगाचे बीजाणू आणि फिलामेंट असतात.

जास्त प्रादुर्भावामध्ये पाने करपून जातात. त्यामुळे प्रकाश संश्‍लेषण क्रियेवर परिणाम होऊन उत्पादनात घट येते.

रोगाची माहिती

रोगाचे नाव : भुरी रोग

इंग्लिश नाव : पावडरी मिल्ड्यू (Po-wdery Mildew)

हा रोग बुरशीच्या प्रादुर्भावामुळे होतो.

रोग निर्माण करणाऱ्या बुरशीचे शास्त्रीय नाव : Podosphaera xanthii

परजीवी प्रकार : Obligate Parasite

बुरशीची डिव्हिजन : Ascomycota

आढळ : सर्व कारले उत्पादक भागांत.

नुकसान : या रोगामुळे पिकाचे ७० टक्क्यांपर्यंत नुकसान होऊ शकते.

यजमान पिके ः रोगाच्या बुरशीमुळे येणारा भुरी हा रोग अनेक फळ, भाजीपाला आणि फूल पिकांमध्ये आढळून येतो. उदा. कलिंगड, खरबूज, काकडी, गिलके इत्यादी.

रोग कसा निर्माण होतो?

उष्ण कटिबंधात या रोगाचे फक्त अलैंगिक प्रजनन होते. अलैंगिक प्रजननातून निर्माण झालेले बीजाणू आणि या बुरशीचे तंतू हे सुप्त अवस्थेत जमिनीवर किंवा पिकांच्या अवशेषांवर किंवा इतर काकडीवर्गीय पिकांवर जिवंत राहू शकतात. वातावरणात १० ते ३५ अंश सेल्सिअस तापमान, कोरडे वातावरण, ५० टक्के पेक्षा कमी आर्द्रता अशा वातावरणात बुरशीच्या तंतूपासून किंवा बीजाणूंपासून रोगाची प्राथमिक लागण होते. लागण होण्यासाठी या बुरशीला पाण्याची गरज नसते. पानांवर पाणी असेल तर बुरशीची लागण होत नाही. आर्द्रता ५० टक्के पेक्षा कमी असल्यावर ५ ते ७ तासांत रोगाची लागण होते. त्यानंतर ५ ते ६ दिवसांमध्ये नवीन बीजाणू तयार होतात. रोगाचे बीजाणू वारा, कीटक, मनुष्य, शेती अवजारे इत्यादींच्या माध्यमातून इतर पानांवर जातात व त्या ठिकाणी रोगप्रसार होतो. सुरवातीला जमिनीच्या जवळील पानांवर रोगाचा प्रादुर्भाव होतो. साधारणपणे ३७ अंश सेल्सिअस तापमानाच्या पुढे बुरशीची वाढ किंवा लागण होत नाही.

नियंत्रणाचे उपाय

लागवडीसाठी रोग प्रतिकारक्षम वाण निवडावे.

पीक फेरपालट करावी.

आधीचे पीक हे काकडीवर्गीय नसावे.

खालील काही पाने काढून टाकावी. त्यामुळे हवा खेळती राहते.

रोगाचा प्रादुर्भाव दिसून येणारी पाने तोडून नष्ट करावीत.

प्रतिबंधात्मक उपाय म्हणून ॲम्पेलोमायसिस क्विसक्वॅलीस ( Ampelomyces quisqualis) किंवा बॅसिलस सबटिलीस किंवा स्यूडोमोनास फ्ल्युरेन्सीस (Psedomonas flurensis) या जैविक बुरशीनाशकांची किंवा पोटॅशिअम बायकार्बोनेट किंवा जमिनीवर ट्रायकोडर्मा व्हिरीडी या जैविक बुरशीनाशकाची फवारणी फायदेशीर ठरू शकते. मात्र त्यापूर्वी तज्ज्ञांचा सल्ला घेणे गरजेचे आहे.

सूक्ष्मदर्शकाखाली काय दिसते?

सूक्ष्मदर्शकाखाली आपण रोगाचे तंतू व बीजाणू अतिशय स्पष्टपणे पाहून रोग निश्‍चिती करू शकतो. या रोगाची बुरशी ही बाह्यस्पर्शी (Ectophytic) असते, म्हणजे बुरशीचे तंतू हे पिकाच्या फक्त पृष्ठभागावर असतात. हे तंतू पिकाच्या आतमध्ये जात नाही. हॉस्टोरिया (Haustoria) नावाचा झाडाच्या मुळासारखा भाग तयार करून तो पानांच्या पेशीमध्ये जाऊन त्या ठिकाणी वरून अन्नद्रव्यांचे शोषण केले जाते. हे तंतू रंगहीन असतात. त्यावर बीजाणू कोषदंड (Conidiophore) तयार होतात. या बीजाणू कोषदंडावर गोलाकार साखळीसारखे बीजाणू (Conidia) तयार झालेले दिसतात.

डाऊनी आणि पावडरी मिल्ड्यू या दोन्ही रोगांच्या लक्षणांतील फरक कसा ओळखावा

कारले पिकामध्ये डाऊनी व पावडरी मिल्ड्यू या दोन्ही रोगांमध्ये पानाच्या पुढच्या बाजूने पिवळे ठिपके, तर मागील बाजूने पावडर सारखी वाढ दिसून येते. परंतु डाऊनी मिल्ड्यू या रोगाचे पिवळे ठिपके हे कोनीय ठिपके असतात. तर पावडरी मिल्ड्यूचे ठिपके हे गोलाकार किंवा अंडाकार आकाराचे असतात.

डाऊनी मिल्ड्यू या रोगाचे हे कोनीय ठिपके चौकोनी किंवा आयताकृती असतात. पावडरी मिल्ड्यू या रोगामध्ये मागील बाजूची पावडर ही जास्त प्रमाणात असते, तर डाऊनी मिल्ड्यूमध्ये ही वाढ कमी प्रमाणात दिसते.

पावडरी मिल्ड्यूमध्ये मागील बाजूने रोगाचे तंतू देखील दिसतात. तर डाऊनी मिल्ड्यूमध्ये असे तंतू दिसत नाही.