Intercropping Practices in Dryland Areas : कोरडवाहू क्षेत्रात आंतरपीक पद्धत नेहमीच फायद्याची दिसून आली आहे. आंतरपीक पद्धतीत पिकांची निवड करताना मुख्य आणि आंतरपीक वाढीची पद्धत भिन्न असणे आवश्यक आहे. मुख्य आणि आंतरपिकाच्या परिपक्वतेचा कालावधीत योग्य फरक असावा.

कोरडवाहू शेतीमध्ये शाश्वत उत्पादनाच्या दृष्टीने योग्य पिके आणि पीक पद्धतीचे आयोजन करणे आवश्यक आहे, कमी कालावधीत येणारी, अवर्षणास प्रतिकारक्षम शिफारशीत वाणांची निवड करावी.स्थानिक परिस्थिती, पाऊसमान लक्षात घेऊन उत्पादन तंत्र आणि कमी खर्चाच्या उपायांचा उपयोग करावा. कोरडवाहू क्षेत्रात पीक पद्धतीचे नियोजन करताना आवश्यकतेप्रमाणे पर्यायी पिकांचा समावेश करावा.

कोरडवाहू क्षेत्रामध्ये आंतरपीक पद्धतीची निवड करताना मुख्य आणि आंतरपीक वाढीची पद्धत भिन्न असावी. मुख्य आणि आंतरपिकाच्या मुळांच्या वाढीमध्ये (सोटमूळ आणि तंतुमय) भिन्नता असावी. मुख्य व आंतरपिकांच्या पक्वतेच्या कालावधीमध्ये योग्य फरक असावा. मुख्य व आंतरपीक एकमेकांस स्पर्धक नसून पूरक असावे. आंतरपिके ही प्रामुख्याने कडधान्य वर्गातील असावीत.

आपत्कालीन परिस्थितीमध्ये आंतरपीक पद्धती

सलग पीक पद्धतीपेक्षा आंतर पीक पद्धतीचा अवलंब करावा. कारण पेरणीपुरता पाऊस चांगला झालेला असला तरी पीकवाढीच्या काळात चांगला पाऊस पडेलच याची खात्री देता येत नाही. संपूर्ण खरीप हंगामात विभागून चांगला पाऊस आला तर दोन्ही पिकांचे उत्पादन चांगले मिळते आणि आर्थिक फायदा होतो.

जर सुरुवातीस पाऊस चांगला पडला आणि नंतर पावसाने उघडीप दिली तर कमी कालावधीचे आंतरपीक चांगले उत्पादन देते.

सुरुवातीस पेरणीपुरता पाऊस होऊन पुढे बराच काळ उघडीप दिली आणि खरीप हंगामाच्या शेवटी पाऊस चांगला झाला, तर उशिरा येणाऱ्या तुरीसारख्या पिकाचे चांगले उत्पादन मिळते.

कोरडवाहू क्षेत्रासाठी आंतरपिके

तूर पिकात भुईमूग, सोयाबीन, उडीद, मूग, बाजरी किंवा सूर्यफूल अशा वेगवेगळ्या आंतरपिकांची निवड करावी.

पाऊस वेळेवर झाल्यास तुरीतील आंतरपिकास मर्यादा येत नाहीत, पण पाऊस उशिरा आला तर मात्र मूग, उडीद, सोयाबीन यांसारखी आंतरपिके घेता येत नाहीत. त्यामुळे तुरीतील आंतरपिकासाठी बाजरी आणि सूर्यफूल या दोन पिकांचा पर्याय शिल्लक राहतो. अगदीच पाऊस लांबला तर तूर + सूर्यफूल आंतरपीक पद्धतीमध्ये सगळ्यात जास्त उत्पादन मिळते.

आंतरपिकाची निवड

कोरडवाहू क्षेत्रात (कमी पाऊस पडणाऱ्या क्षेत्रात), कमी कालावधीत परिपक्व होणाऱ्या पिकांचा आंतरपीक म्हणून अंतर्भाव करावा.(उदा. मूग, उडीद, चवळी, सोयाबीन)

हलक्या व मध्यम जमिनीमध्ये नत्र स्थिरीकरण करणाऱ्या पिकांचा समवेश करावा. (मूग, उडीद, चवळी, सोयाबीन, भुईमूग)

मुख्य पीक आणि आंतरपीक एकमेकांशी जमीन, हवा, सूर्यप्रकाश पाणी आणि अन्नद्रव्य इत्यादीसाठी स्पर्धा करणारे नसावे.

मुख्य पीक आणि आंतरपिकाची मुळे जमिनीच्या वेगवेगळ्या स्तरांमध्ये वाढणारी आणि अधिक पसरणारी असावीत.

सूर्यफूल, मका यांसारख्या खादाड पिकांचा आंतरपीक म्हणून समावेश टाळावा.

आंतरपीक पद्धतीचे फायदे

सरासरीपेक्षा कमी किंवा जास्त पाऊस झाल्यास आंतरपीक पद्धतीमुळे हमखास उत्पादन येते.

सरासरीपेक्षा कमी पाऊस झाल्यास, कमी कालावधीत येणारी आंतरपिके निश्‍चित उत्पादन देतात.

जमिनीची भौतिक, रासायनिक आणि जैविक सुपीकता टिकवून ठेवण्यास मदत होते.

सरासरीपेक्षा जास्त पाऊस किंवा अतिवृष्टी झाल्यास धूपरोधक आंतरपिके जमिनीची धूप कमी करतात. लवकर पाण्याचा निचरा होतो.

सातत्याने बदलत्या हवामानाच्या दुष्परिणामांची तीव्रता कमी करून जमीन, हवा, पाणी आणि सूर्य प्रकाश यांचे योग्य प्रकारे व्यवस्थापन होते.

आंतरपीक पद्धतीचे व्यवस्थापन

सरासरी पाऊसमान आणि जमिनीचा प्रकार यावर आंतरपीक पद्धती फायद्याची ठरते.

हलक्या जमिनीत बाजरी, कुळीथ, मटकी, हुलगा, तीळ, कारळा, एरंडी यांसारखी पिके घ्यावीत.

मध्यम जमिनीत तूर, बाजरी, सूर्यफूल, सोयाबीन आणि खरीप ज्वारी यांसारखी पिके घ्यावीत.

मध्यम तसेच भारी जमिनीत कापूस, तूर, सोयाबीन आणि खरीप ज्वारी यांसारखी पिके घ्यावीत.

लवकर पक्व होणाऱ्या जातींची निवड करावी. दोन ओळींमध्ये योग्य अंतर ठेवून हेक्टरी रोपांची संख्या योग्य प्रमाणात ठेवावी.

मुख्य पिकांसाठी शिफारस केलेली रासायनिक खतांची पूर्ण मात्रा अधिक क्षेत्रानुसार आंतर पिकांसाठी शिफारशीत रासायनिक खतांची मात्रा द्यावी. उदा. सोयाबीन + तूर (४:२) या प्रमाणात आंतर पीक घेतल्यास ३३ टक्के क्षेत्रावर तुरीचे पीक घेता येते. यासाठी तूर पिकास शिफारस केलेली ३३ टक्के मात्रा द्यावी.

एकात्मिक अन्नद्रव्य व्यवस्थापनाचा अवलंब करावा.

एकात्मिक कीड व रोग व्यवस्थापन करून योग्य वेळी आंतरमशागत आणि तण नियंत्रण करावे.

आंतरपीक पद्धतीमध्ये मुख्य पीक तसेच आंतरपिकांच्या कृषी विद्यापीठाने शिफारशीत केलेल्या सुधारित जातींचा तसेच लवकर पक्व होणाऱ्या, अवर्षणात प्रतिकारक्षम जातींची निवड करावी.

आंतरपिकास रासायनिक खतांची मात्रा

आंतरपीक घेताना शिफारशीनुसार रासायनिक खते देणे आवश्यक आहे. अन्यथा, अपेक्षित उत्पादन मिळत नाही. अशावेळेस आंतरपिकाचा फायदा दिसून येत नाही. यासाठी मूळ पिकास शिफारशीनुसार आणि आंतरपिकास शिफारशीनुसार एक हेक्टर क्षेत्रातील ताटांची संख्या गृहीत धरून खत मात्रा द्यावी.

आंतर पीक पद्धती आणि ओळींचे प्रमाण

कापूस, सोयाबीन आणि तूर ही महत्त्वाची पिके आहेत. या तिन्ही पिकांचा अंतर्भाव आंतरपीक पद्धतीमध्ये केल्यास नगदी पिके, तेलबिया आणि कडधान्ये या तिन्ही घटकांची पूर्तता करण्यास मदत होते.

कापसातील आंतरपीक :

कापूस + मूग (१:१)

कापूस + उडीद ( १:१),

कापूस + सोयाबीन (१:१)

रुंद ओळीमध्ये कापूस + मूग ( १:२)

कापूस + तूर ( ४-६:१ किंवा ६-८:२)

कापूस + सोयाबीन +तूर+ सोयाबीन (३:२:२:२)

विदर्भ विभाग ः कापूस + ज्वारी + तूर +ज्वारी (६:१:२:१)

तूर आंतरपीक आणि मिश्र पीक

मूग/उडीद /सोयबीन+तूर (४:२ किंवा २:१)

पश्‍चिम महाराष्ट्र ः बाजरी + तूर (२:१)

सूर्यफूल + तूर (२:१)

तूर + गवार (१:२)

ज्वारीमधील आंतरपीक

खरीप ज्वारी + सोयाबीन (२:४) किंवा (३:६)

खरीप ज्वारी + तूर (३:३ किंवा ४:२)

खरीप ज्वारी + तूर (२:१)

पश्‍चिम महाराष्ट्रातील काही भाग, मराठवाडा, विदर्भामध्ये ४५ सेंमी अंतरावर ज्वारीच्या दोन ओळींची लागवड आणि त्यानंतर ३० सेंमी अंतरावर तुरीची एक ओळ लावतात.

डॉ. आदिनाथ ताकटे, ९४०४०३२३८९

(एकात्मिक शेती पद्धती संशोधन प्रकल्प, महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी, जि. नगर)