डॉ. नंदकिशोर हिरवे

Animal husbandry business : पशुपालन व्यवसायामध्ये चाऱ्याला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. पशू आहारात सुमारे ७० टक्के भाग हा हिरव्या व सुक्या चाऱ्याचा आणि उर्वरित ३० टक्के भाग पशुखाद्याचा असतो. परंतु देशातील एकूण लागवडीखालील क्षेत्राचा विचार केल्यास चारा पिकांखाली फक्त ६.६ टक्के क्षेत्र आहे.

भारतात हिरव्या चाऱ्याची ६२ टक्के, सुक्या चाऱ्याची २२ टक्के, तर पशुखाद्याची ६४ टक्के कमतरता आहे. चारा पिकांच्या लागवडीखालील क्षेत्र २० टक्के इतके वाढविल्यास एकूण दूध उत्पादनात ३० टक्क्यांपर्यंत वाढ मिळू शकते. त्यासाठी सकस बहुवार्षिक हिरव्या चाऱ्याचे उत्पादन वाढविणे गरजेचे आहे.

संकरित नेपियर हे बहुवार्षिक भरपूर उत्पादन देणारे चारा पीक आहे. हे गवत बाजरी आणि नेपियर यांच्या संकरातून निर्माण केलेले भरपूर उत्पादनक्षम चारा पीक आहे. यात बाजरीतील अधिक प्रथिने आणि नेपियरमधील अधिक उत्पादन क्षमतेचा गुणधर्म आणण्‍यात आले आहेत.

हे जलद गतीने २ ते ३ मीटर उंच वाढणारे व कमीत कमी २० ते २५ फुटवे देणारे चारा पीक आहे. या पिकात सरासरी १० ते ११ टक्के इतके प्रथिनांचे प्रमाण असल्यामुळे चांगल्या प्रतिचे चारा पीक म्हणून ओळखले जाते.

संकरित नेपियर पिकाची एकदा लागवड केल्यानंतर साधारण ३ ते ४ वर्षे जनावरांना वर्षभर चांगल्या प्रतिचा हिरवा चारा उपलब्ध होतो. तसेच उत्तम प्रतिचा मुरघास निर्मिती देखील करता येते.

लागवड नियोजन

जमीन

- पाण्याचा उत्तम निचरा होणारी हलकी ते मध्यम जमीन लागवडीस योग्य.

- दलदल अथवा पाणथळ, निचरा न होणाऱ्या भारी जमिनीत लागवड टाळावी.

- जमिनीचा सामू ५.५ ते ६.० दरम्यान असावा.

- सेंद्रिय पदार्थांचे प्रमाण जास्त असलेल्या जमिनीत चांगले उत्पादन मिळते.

हवामान

- उष्ण कंटिबंधातील प्रदेशात वाढ चांगली होते. उष्ण व कोरडे हवामान मानवते.

- जास्त पर्जन्यमानाच्या (२५०० मि.मी. पेक्षा जास्त) प्रदेशात वाढ चांगली होत नाही.

- योग्य वाढीकरिता ३१ अंश सेल्सिअस तापमान आवश्यक असते.

पूर्वमशागत

- उभी-आडवी खोल नांगरणी आणि नंतर कुळवाच्या २ पाळ्या देऊन जमीन चांगली भुसभुशीत करावी. शेवटच्या कुळवणी वेळी हेक्टरी ८ ते १० टन चांगले कुजलेले शेणखत जमिनीत मिसळावे. त्यानंतर लागवडीसाठी सरी वरंबा तयार करावेत.

लागवड वेळ

- पावसाळ्यात जून- ऑगस्ट आणि उन्हाळ्यात फेब्रुवारी - मार्च या काळात लागवड केल्यास पिकाच्या वाढीसाठी योग्य स्थिती असते.

- पाण्याची उपलब्धता असल्यास १५ अंश सेल्सिअसपेक्षा कमी थंडीचा काळ वगळता केव्हाही लागवड करता येते.

लागवड अंतर व पद्धत

- नेपियर लागवड ठोंब (मुळांसह काड्या) लावून केली जाते. ठोंब उपलब्ध नसल्यास, साधारणपणे ३ महिने वयाच्या पिकाच्या खोडाचा जमिनीकडील २/३ भागातील २ डोळे असणाऱ्या कांड्या काढून लावल्यास चांगल्या फुटतात.

- थोंब किंवा दोन डोळे कांडी ३ फूट अंतरावर काढलेल्या सरीच्या बगलेत एक डोळा जमिनीत व एक डोळा जमिनीवर राहील अशा रीतीने लावाव्यात. दोन कांडींमधील अंतर साधारणतः २ फूट ठेवावे.

खत व्यवस्थापन

- लागवडीवेळी प्रति हेक्टरी ५०० किलो नत्र (युरिया १०० किलो), ५० किलो स्फुरद (सिंगल सुपर फॉस्फेट ३०० किलो) आणि ५० किलो पालाश (म्युरेट ऑफ पोटॅश ८० किलो) खताची मात्रा द्यावी.

- प्रत्येक कापणीनंतर नत्र २५ किलो (युरिया ५० किलो) प्रमाणे मात्रा द्यावी.

- चारा उत्पादनात सातत्य राहावे याकरिता दरवर्षी पिकास पावसाळ्याच्या सुरुवातीस वरीलप्रमाणे खतमात्रा द्यावी.

पाणी व्यवस्थापन

- हिवाळ्यात पिकाला १५ दिवसांच्या अंतराने पाणी द्यावे. तसेच उन्हाळ्यात ८ ते १० दिवसांच्या अंतराने पाणी देण्याची सोय करावी. पावसाळ्यात पावसाच्या दिवसांत खंड पडल्यास संरक्षित पाण्याची व्यवस्था करावी. अन्यथा, पाण्याच्या ताणामुळे गवताच्या उत्पादनावर परिणाम होतो.

आंतरमशागत

- संकरित नेपियर हे बहुवार्षिक बागायती चारा पिकात सुरुवातीच्या काळात तणांचा जास्त प्रादुर्भाव दिसून येतो. याकरिता सुरुवातीच्या वाढीच्या काळात एक किंवा दोन खुरपण्या करणे आवश्यक आहे. त्यानंतर गरजेनुसार खुरपणी किंवा निंदणी करावे.

कापणी

- पहिली कापणी लागवडीनंतर ७५ दिवसांनी करावी. त्यानंतरच्या कापण्या ५० ते ५५ दिवसांच्या अंतराने कराव्यात. अशारीतीने वर्षभरात एकूण ६ ते ८ कापण्या होतात.

- या पिकाची कापणी वेळेत करावी. अन्यथा चारा जाड टणक होऊन पिकातील पोषणमूल्ये कमी होतात. तसेच चारा उत्पादनात देखील घट येते.

- कापणी जमिनीपासून साधारण १५ ते २० सेंमी (अर्धा फूट) उंचीवर केल्यास फुटवे फुटण्यास चांगली मदत होते.

उत्पादन

संकरित नेपियर या गवतापासून हिरव्या चाऱ्याचे हेक्टरी सरासरी २०० मे. टनपर्यंत उत्पादन मिळते.

लागवडीसाठी जाती

यशवंत

- महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ यांनी ही जात जायन्ट बाजरा व नेपियर यांचा संकर करून विकसित केली.

- ऑक्झिलिक आम्लाचे प्रमाण २.४६ टक्के आणि प्रथिने १०.१५ टक्के असते.

- उत्पादन - हेक्टरी १४० मे. टन

जयवंत

- महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ राहुरी यांनी विकसित केली.

- यशवंत गवतापेक्षा १० ते १५ टक्के अधिक उत्पादन.

- ऑक्झिलिक आम्लाचे प्रमाण कमी.

फुले गुणवंत

- महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ राहुरी यांनी विकसित केली.

- महाराष्ट्रात लागवडीस योग्य.

- चाऱ्यात ऑक्झिलिक आम्ल (२.०५ टक्के) अल्प प्रमाणात. लिग्निन ६.६३ टक्के, प्रथिने (९.१० टक्के) अधिक प्रमाणात.

- कापणीनंतर जोमाने वाढणारी जात, भरपूर फुटवे, मऊ लांब व रुंद पाते.

- चारा पालेदार, हिरवागार, रसदार, रुचकर.

संपूर्णा (डीएचएन- ६)

- भारतीय चारा संशोधन केंद्र अंतर्गत प्रादेशिक संशोधन केंद्र, धारवाड यांनी विकसित केली.

- चाऱ्यात ऑक्झिलिक आम्लाचे प्रमाण १.९ टक्का, तर प्रथिने ११ टक्के.

- कापणीनंतर जोमाने वाढते.

- फुटव्यांची संख्या २५ प्रति थोंब.

- गोडवा जास्त प्रमाणात, चारा पालेदार, रसदार व रुचकर.

कोइमतूर-४ (CO-४)

- तमिळनाडू कृषी विद्यापीठ यांनी विकसित जात.

- पाते हिरवेगार, रसरशीत व स्वादिष्ट.

- प्रथिनांचे प्रमाण ११ टक्के.

- उत्पादन : हेक्टरी ३०० ते ३७५ टन.

संपर्क - डॉ. नंदकिशोर हिरवे, ७०२०५३२८२०, (विषय तज्ज्ञ- पशुसंवर्धन विभाग, कृषी विज्ञान केंद्र, सांगवी (रेल्वे), ता. दारव्हा, जि. यवतमाळ)