राहुल वडघुले

Tomato Disease Management : महाराष्ट्रामध्ये टोमॅटो हे पीक अत्यंत महत्त्वाचे फळभाजीपाला पीक म्हणून घेतले जाते. टोमॅटो पिकामध्ये दिसून येणाऱ्या रोगांपैकी जिवाणूजन्य मर या रोगाची माहिती आपण मागील लेखामध्ये घेतली होती. आज टोमॅटो पिकातील ‘ॲन्थ्रॅकनोज’ या रोगाची माहिती पाहूया.

हा रोगाचा प्रादुर्भाव प्रामुख्याने पानांवर, पिकलेल्या फळांवर, फांद्यांवर व मुळांवर होतो. रोगाच्या प्रादुर्भावामुळे झाडाची पाने, मुळे व फांद्या सुकतात. तसेच टोमॅटो फळांना प्रत्यक्षपणे नुकसान होते. यामुळे टोमॅटो पिकाचे मोठ्या प्रमाणात आर्थिक नुकसान होते.

या रोगाचा नमुना आम्हाला वडाळीभोई (ता. चांदवड, जि. नाशिक) येथून मिळाला होता. डोळ्यांना दिसणारी लक्षणे व सूक्ष्मदर्शकाखाली नमुन्याची तपासणी केली असता सदर रोग हा ‘अन्थ्रॅकनोज’ असल्याचे स्पष्ट झाले.

रोगाची माहिती

हा रोग बुरशीच्या प्रादुर्भावामुळे होतो.

रोग निर्माण करणाऱ्या बुरशीचे शास्त्रीय नाव ः कोलेटोट्रीकम कोकोडीस (Colletotrichum coccodes) असे आहे. याशिवाय काही वेळा अन्य २०० प्रकारच्या ‘कोलेटोट्रीकम स्पे. मुळे देखील रोगाचा प्रादुर्भाव दिसून येतो.

आढळ : हा रोग सर्व टोमॅटो उत्पादक देशांमध्ये आढळून येतो.

नुकसान : या रोगामुळे टोमॅटो पिकात साधारणतः १० ते ५० टक्क्यांपर्यंत नुकसान होते. काही वेळा ८० टक्क्यांपर्यंत नुकसान होण्याची शक्यता असते.

अन्य यजमान पिके ः कांदा, बटाटा, वांगी, मिरची, सोयाबीन, काकडीवर्गीय पिके.

जिवाणूजन्य करपा व पानांवरील सेप्टोरिया या रोगांची पानावरील लक्षणे ही ‘ॲन्थ्रॅकनोज’ या रोगासारखीच दिसतात. त्यामुळे या रोगाचा प्रादुर्भाव ओळखण्यात बऱ्याचवेळा संभ्रम निर्माण होण्याची शक्यता असते.

लक्षणे

या रोगाची लक्षणे पाने, खोड, मुळे व फळांवर दिसून येतात.

पहिला तोडा होण्याच्या वेळी जास्त प्रमाणात लक्षणे दिसू लागतात.

प्रादुर्भाव प्रथम खालील जुन्या पानांवर दिसून येतो. सुरुवातीला तुरळक तपकिरी रंगाचे लहान लहान ठिपके पानावर पडतात. हे ठिपके ४ ते ५ मिमीपर्यंत वाढू शकतात. ठिपक्यामधील भाग पांढरा पडून काही वेळा गळून पडतो. ठिपक्यांच्या बाहेरील भाग पिवळसर दिसतो. हे ठिपके एकमेकांमध्ये मिसळून पाने वाळतात आणि गळून पडतात.

हिरव्या फळांवर देखील रोगाचा प्रादुर्भाव होतो. मात्र जोपर्यंत फळ पिकत नाही तोपर्यंत लक्षणे दिसून येत नाही. फळांवर गोलाकार खोलगट १० ते १२ मिमीचा भाग तयार होतो. मध्यभाग काळसर रंगाचा दिसतो. यामध्ये बुरशीचे बीजाणू असतात. त्यानंतर जास्त प्रमाणात हे बीजाणू फळावर दिसू लागतात. फळाना तडे जाऊन इतरही बुरशींचा प्रादुर्भाव होतो.

अनुकूल हवामान

या रोगाचे बीजाणू पिकांचे जुने अवशेष व यजमान पिकांवर जिवंत राहतात.

साधारणतः ७० ते ९० टक्के आर्द्रता व २० ते २५ अंश सेल्सिअस तापमानात पाने किंवा फळे ओली राहिल्यास रोगाची लागण होते.

सुरुवातीला जमिनीच्या जवळील किंवा जमिनीला स्पर्श झालेल्या पाने व फळांवर प्रादुर्भाव होतो. प्रादुर्भाव झाल्यानंतर झपाट्याने रोगाचे बीजाणू रोगग्रस्त फळांवर व पानांवर तयार होतात. त्यांच्या मार्फत पुढे रोगाचा प्रसार होतो.

नियंत्रणाचे उपाय

लागवडीवेळी दोन ओळींतील अंतर जास्त ठेवावे.

शेतामध्ये हवा खेळती असावी. जेणेकरून रोगाचे इनोकुलाम जास्त प्रमाणात शेतात राहणार नाहीत. तसेच पाने ओली राहणार नाहीत.

पीक फेरपालट करावी. टोमॅटो लागवडीनंतर किंवा त्याआधी वांगी, मिरची, बटाटा इत्यादी पिके घेऊ नयेत.

खालील २ ते ३ पानांच्या फांद्या व जमिनीला टेकणारी फळे काढून टाकावीत. किंवा वरील बाजूला बांधून घ्यावीत.

योग्य वेळी फळ काढणी करावी. पिकलेली फळे लवकर काढून घ्यावी.

रोगाचा प्रादुर्भाव दिसून येणारी पाने त्वरित तोडून नष्ट करावीत.

शिफारस केलेल्या बुरशीनाशकांचा वापर करावा.

जमिनीवर ट्रायकोडर्मा व्हिरीडी या जैविक बुरशीनाशकाची फवारणी करावी.

जमिनीवर उसाच्या पाचटाचे किंवा प्लॅस्टिक मल्चिंग करावे. जेणेकरून पावसाच्या पाण्यामुळे जमिनीवरील खाली माती पाने व फळांवर उडणार नाही.

शिफारस केलेल्या खालीलपैकी बुरशीनाशकांचा तज्ज्ञांच्या सल्ल्यानेच वापर करावा.

शिफारस केलेली बुरशीनाशके (लेबलक्लेमयुक्त)

मॅन्कोझेब (७५ टक्के डब्ल्यूपी)

कॉपर ऑक्सिक्लोराइड (५० टक्के डब्ल्यूपी)

कॅप्टन (५० टक्के) अधिक हेक्झाकोनॅझोल (५ टक्के डब्ल्यूपी)

क्रेसॉक्झिम मिथाइल (१८ टक्के) अधिक मॅन्कोझेब (५४ टक्के डब्ल्यूपी)

सूक्ष्मदर्शकाखाली काय दिसते?

सूक्ष्मदर्शकाखाली आपण रोगाचे बीजाणू स्पष्टपणे पाहून रोग निश्‍चिती करू शकतो. या बीजाणूंना कोनिडिया असे म्हणतात. हे कोनिडिया लंब गोलाकार असतात. यांचा टोकाचा भाग गोलाकार किंवा निमुळता असतो.