नागपूर ः संत्रा पट्ट्यात (Orange Belt) गेल्या अनेक वर्षांपासून भेडसावत असलेल्या वाय-बहर (वाया गेलेली संत्रा फळे म्हणून याला स्थानिक भाषेत वाय-बहर म्हणतात) (Damage Fruit) समस्येवरही संशोधक संस्थांना उपाय शोधता आले नाहीत. परिणामी, संत्रा उत्पादकांचे (Orange Producer) सौदे निम्म्यावरच सोडत व्यापारी निघून जात आहेत. त्यामुळे संत्रा उत्पादकांना कोट्यवधी रुपयांचे नुकसान (Loss) सोसावे लागत आहे.

सिट्रस ग्रीनिंग नावाच्या बॅक्‍टेरियामुळे वाय-बहराचा प्रादुर्भाव होतो, असे शेतकरी सांगतात. यामध्ये वेडीवाकडी फळे होतात. फळे न पिकताच गळून पळतात. त्यामुळे सुरुवातीला काही रक्‍कम देत व्यापारी लाखो रुपयांचे सौदे करतात. परंतु फळे परिपक्‍व होण्याच्या अवस्थेत त्यावर वाय-बहराचा प्रादुर्भाव दिसून येताच व्यापारी पुन्हा अशा बागांकडे फिरकतच नाहीत. त्यामुळे झाडांवरील शिल्लक थोडीफार फळे वाटेल त्या दरात विकण्याशिवाय शेतकऱ्यांना पर्याय राहत नाही.

‘‘चाळीस लाख रुपयांत सौदा ठरलेल्या बागेला अशावेळी केवळ दोन लाख रुपयांत खरेदी केले जाते,’’ असे सोनोरी (ता. चांदूरबाजार, जि. अमरावती) येथील नंदू मडगे सांगतात. त्यांच्या बागेत अडीच हजार झाडे असून, ते आंबिया बहराचे व्यवस्थापन करतात. गेल्या पाच-सहा वर्षांपासून त्यांच्यासह या परिसरातील बहुतांश बागांमध्ये जुलैच्या शेवटी वाय-बहर दिसून येतो. हा बॅक्टेरिया झाडाच्या आत असल्याने त्यावर बाहेरून केलेली फवारणी प्रभावी ठरत नाही.

मडगे म्हणाले, ‘‘ऑस्ट्रेलियावरून झाडांना देण्यासाठी असलेल्या १० इंजेक्‍शनची आयात केली. ‘फायटोप्थोरा’ नियंत्रणासाठी त्या भागात याचा वापर होतो. २२ हजार रुपयांना त्याची आयात केली. त्याचा वापरही केला; दिल्लीतील प्रयोगशाळेत पानांचे पृथक्करण करण्यात आले. परंतु हे सारे प्रयत्न निरर्थक ठरले. अशाप्रकारे अनेक प्रयत्न करूनही वाय-बहर नियंत्रणात यश आले नाही. त्यामुळे आलेल्या परिस्थितीला शरण जाण्याशिवाय दुसरा उपायच नाही.’’

भारतातील वाय-बहर वेगळ्या प्रकारचा

जगातील इतरही संत्रा उत्पादक देशांमध्ये वाय-बहरची (सिट्रस ग्रीनिंगचा) समस्या आहे. परंतु भारतात आढळणारा हा व्हायरस वेगळ्या प्रकारचा आहे. फळे वेडीवाकडी झाल्यानंतर काही दिवसांत त्यांचा आकार पूर्ववत होत असल्याचे दिसून येते, असे निरीक्षण नोंदविण्यात आले आहे, अशी माहिती केंद्रीय लिंबूवर्गीय संशोधन संस्थेच्या तज्ज्ञांनी दिली.