Rural Development : ग्रामीण स्तरावर आहेत रोजगाराच्या संधी

डॉ. सुमंत पांडे

Uses of Natural Resources :

औषधी वनस्पती:  

वैदिक कालखंडापासून भारतामध्ये वनस्पतींचा औषध म्हणून उपयोग होताना दिसतो. वैदिक कालखंडानंतर चरक आणि सुश्रुत यांनी चरक संहिता आणि सुश्रुत संहिता या  ग्रंथांत रोजच्या वापरातील सुमारे सातशे औषधी पदार्थ आणि त्यांच्या विशिष्ट वापराबाबतची माहिती आलेली दिसते. यातील काही वनस्पती आपल्याला पश्चिम घाटाच्या परिसरातच आढळतात.

आपल्याकडे असलेल्या जैवविविधतेचा वारसा आपण जर जतन करावयाचा असेल,आणि त्याचा उपयुक्त वापर हरित रोजगार निर्मितीसाठी करावयाचा असेल तर त्याचे योग्य सर्व्हेक्षण आणि आकलन होणे गरजेचे आहे हे अधिक स्पष्ट होते.

लोक जैवविविधता लोकांचे जैवविविधता नोंदणी पत्रकामधून आपल्याला विविध क्षेत्रांतील गाव स्तरावरील माहितीचे संकलन एकत्र करणे गरजेचे आहे.

सागरी जैवविविधता  :

आपल्याला लाभलेला विस्तीर्ण सागरी किनारपट्टी अगदी महत्त्वाच्या जैविक पदार्थ मिळवण्याच्या हक्काचा मार्ग आहे. महाराष्ट्राला देखील सुमारे ७२० किलोमीटरचा सागरी किनारपट्टी लाभली आहे यामध्ये अनेक ठिकाणी कांदळवने देखील आहेत.

समुद्रातील मिळणाऱ्या माशांचा उपयोग अगदी नगण्य प्रमाणात आहे असे गृहीत धरल्यास; सागरी पाण्यात उगवणाऱ्या अनेक एकपेशी वनस्पती आपण अन्न म्हणून अथवा औषधी म्हणून वापरू शकतो. 

समुद्रातील मिळणाऱ्या अनेक पदार्थांचे उपयोग औषधी म्हणून करता येतो. कर्करोगावर उपचारासाठी यातील काही पदार्थ या आधीच उपयोगात आणले गेले आहेत. समुद्र आणि त्याची किनारपट्टी हा निसर्गाने आपल्याला दिलेला जैविक विविधता खजिनाच म्हटला पाहिजे. धनसंपदेचे आपल्या प्रगती बरोबर मानवी कल्याणासाठी कसा उपयोग करता येईल याचे तंत्र आणि मंत्र आपण शिकून घेणे गरजेचे आहे.

जैवविविधतेवरील रोजगाराच्या संधी :

आज विज्ञानाच्या अंदाजाप्रमाणे एकूण विविध जीवजातींची संख्या ८० लक्ष ते एक कोटी १० लक्षांच्या आसपास आहे. याचे आधुनिक विभाजन भिन्न आहे,केवळ नऊ हजार पक्षी आणि सत्तर लक्ष कीटक आहेत. तथापि ही संख्या आणि आपल्या परंपरेतील संख्या यांच्यात साम्य लक्षणीय आहे, (संदर्भ डॉ. माधव गाडगीळ यांच्या निसर्ग नियोजन लोकसहभागाने या साहित्यातून)

प्रामुख्याने आपल्याकडे असलेल्या विस्तीर्ण प्रशासकीय संरचनेमध्ये ग्रामपंचायती / स्थानिक स्वराज्य संस्था क्षेत्रातील जैवविविधतेबाबतची माहिती जैवविविधता समितीद्वारे तसेच त्या क्षेत्रात असलेल्या शाळा, महाविद्यालय, शैक्षणिक संस्था आदींना हाताशी घेऊन जमा करण्याची एक मोहीम आपण जर राबवली तर ही मौलिक माहिती आपल्या हाती येईल. 

जमा झालेल्या माहितीचे व्यवस्थित परीशीलनाची पुढची पायरी याच संस्थात्मक रचनेच्या माध्यमातून गाठता येऊ शकेल. या माहितीच्या बळावर एक व्यवहार्य कृती आराखडा तयार करून तो शिस्तबद्ध पद्धतीने राबविल्यास एका बाजूला जमवलेल्या मौलिक माहितीचे संरक्षण आणि जतन होईल. पुढे संशोधनासाठी एक पायाभूत काम संशोधकांसाठी कायमस्वरूपी उपलब्ध राहील. या माहितीद्वारे बौद्धिक संपदेच्या क्षेत्रातील अनेक गोष्टी बाबतचे बौद्धिक संपदा अधिकार मिळवता येतील.

राष्ट्रीय कौशल्य विकास अभियान (NSDC), राष्ट्रीय अपारंपरिक, पारंपरिक ऊर्जा स्रोत,आयुष मंत्रालय आणि इतर अनेक विभागांमार्फत अशा प्रकारच्या हरित व्यवसायांचे अथवा उद्योगांचे कौशल्यवृद्धी प्रशिक्षणासाठी नियोजन करण्यात येते. किंबहुना, त्याही पुढे जाऊन काही नवीन उद्योग अथवा संकल्पनांची यात सांगड घातल्यास जसे की काही स्टार्टअप सारख्या संकल्पना पुढे आल्यास त्याचाही निश्चित उपयोग होऊ शकतो.या क्षेत्रात सर्जनशीलतेला भरपूर प्रमाणामध्ये वाव आहे.

ज्या नोकरी किंवा व्यवसायांमुळे  या सृष्टीवर सकारात्मक परिणाम होईल आणि जैवविविधता अबाधित आणि वृद्धिंगत होईल, त्या सोबतच आपल्या गरजा देखील भागतील नोकरी अथवा व्यवसायांना हरित नोकरी किंवा हरित उद्योग असे म्हणता येऊ शकेल. यामध्ये पारंपरिक ऊर्जेचे स्रोत, कृषी, पशुसंवर्धन, वनोपज, सागरधन, जलसंपदा, वनौषधी, मृद् संवर्धन, इत्यादी अनेक क्षेत्र समाविष्ट होतील. आधी उल्लेख केल्याप्रमाणे भारताशिवाय इतर देशात या संधी नाहीत. म्हणून आपण योग्य नोंदी आणि सर्व्हेक्षण केल्यास त्याचा राष्ट्रीय संपदा म्हणून वापर होऊ शकेल. त्याच्या वापराचे ज्ञानही समाजाकडे आहे.

माहिती संकलन झाल्यानंतर तिचे विश्लेषण करत असताना या क्षेत्रातील जाणकार अथवा रुची घेणारे आहेत त्यांना निश्चित यातल्या संधी दिसतील. म्हणजे, जैवविविधतेचे संवर्धन रक्षण आणि त्यातून आवश्यक तेवढे समाजाच्या उपयोगासाठी घेणे या गोष्टीचा संतुलन साधून करता येणे सहज शक्य आहे.

आपला औद्योगिक पायाही व्यापक आहे, तंत्रशास्त्रातील आपली प्रगती देखील चांगली आहे. औद्योगिक पाया आणि ही तंत्रज्ञानातील प्रगती अधिकाधिक भक्कम करावी लागेल. आपल्याला लाभलेला जैविक वैविध्याचा अमूर्त वारसा आणि आपल्याजवळ असलेले तंत्रज्ञान या दोघांची व्यवस्थित सांगड घालून परिश्रमपूर्वक आणि योजनाबद्ध रीतीने आपण या क्षेत्रात प्रगती करू शकलो तर जगातील एक प्रबळ अर्थसत्ता होण्याचा मार्ग सुकर होईल हे मात्र नक्की. जर तंत्रज्ञानातील आधुनिकतेसाठी पश्चिमेकडे बघत राहिलो तर आपल्यासारखे दुर्दैवी मात्र आपण, कारण आपल्या जैविक वैविध्याचा लाभ आपोआपच पाश्चात्त्यांना मिळेल हे वेगळे सांगण्याची आवश्यकता नाही.

शाश्‍वत ग्रामविकासाची दिशा

ग्रामीण भागाकडून शहराकडे होणाऱ्या स्थलांतराच्या कारणांचा समग्रपणे विचार केला असता गावांकडे अधिक गांभीर्याने लक्ष देणे आवश्यक आहे. एखादा दुष्काळ पडला किंवा नैसर्गिक आपत्ती आली की शहरात एक नवीन झोपडपट्टी निर्माण झाल्याचे दिसते. साम्प्रत्त ग्रामविकासाची दिशा थोडीशी चुकते किंवा कसे, याचा आपण विचार करायला हवा. ग्रामपंचायत कार्यक्षेत्रामध्ये अनेक महत्त्वाच्या समस्या आणि आव्हाने आहेत. त्यामध्ये पिण्याचे पाणी, घनकचरा, द्रव कचरा यांचे व्यवस्थापन, नद्यांची स्वच्छता, शेतीसाठी पाणी, स्थलांतर हे महत्त्वाचे विषय आहेत. या विषयावर केंद्र शासन आणि राज्य शासनाने पूरक योजना आणि उपक्रम तयार केले आहेत. त्याची योग्य माहिती ग्रामपंचायत स्तरावर कार्य करणाऱ्यांना अवगत झाली, तर त्याचा उपयोग ग्रामीण योजनांमध्ये योग्यरीत्या करता येऊ शकेल. उदाहरणार्थ, आपला गाव- आपलं विकास, जल जीवन मिशन आणि स्वच्छ भारत अभियान हे ग्रामपंचायतीसाठी अत्यंत उपयुक्त आहे. आपल्या ग्रामपंचायतीच्या संपूर्ण चेहरामोहरा यांच्या योग्य अंमलबजावणीमुळे बदलणार आहे.