डॉ. आर. बी. अंबादे, डॉ. एस. वाय. शिराळे
लोह हे खनिज जनावरांच्या आहारात (Animal Diet) असलेला एक सूक्ष्म घटक आहे. जनावरांच्या शरीरातील अनेक जैवरासायनिक प्रक्रियांमध्ये लोहाची (Iron In Animal Feed) मध्यवर्ती भूमिका असते. यामध्ये ऑक्सिजन वाहतूक आणि साठवण, प्रतिकारशक्तीला मदत करणे आणि एन्झाइम निर्मितीमधील घटक आहे. लोह हे खनिज डीएनए संश्‍लेषण, इलेक्ट्रॉन आणि ऑक्सिजन वाहतूक यासह जनावरांच्या (Animal Care) विविध चयापचय प्रक्रियेसाठी एक आवश्यक घटक आहे.
इतर खनिजांच्या विपरीत, जनावरांच्या शरीरातील लोहाची पातळी केवळ शोषणाद्वारे नियंत्रित केली जाते. जनावरांच्या शरीरातील लोह उत्सर्जनाची यंत्रणा ही एक अनियंत्रित प्रक्रिया आहे जी घाम येणे, केस आणि त्वचेच्या पेशी गळणे आणि एन्टरोसाइट्सचे जलद उलाढाल आणि उत्सर्जन याद्वारे होते. लोह रक्तातील साखरेचे ऊर्जेमध्ये रूपांतर करण्यास मदत करते. लोह रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवते. लोह निरोगी त्वचा, केस आणि नखांसाठी महत्त्वाचे आहे.
४) जनावरांच्या शरीरात, लोह प्रामुख्याने रक्तातील लाल रक्त पेशीमध्ये हेम कंपाउंड हिमोग्लोबीन (अंदाजे २ ग्रॅम लोह), फेरिटिन आणि हिमोसिडेरिन या संयुगात असते. स्नायूंच्या पेशींमध्ये मायोग्लोबिन म्हणून कार्यरत असते.
लोह हे रक्तनिर्मितीसाठी आवश्यक घटक आहे. जनावरांच्या शरीरातील सुमारे ७० टक्के लोह रक्तातील हिमोग्लोबीन नावाच्या लाल रक्तपेशींमध्ये आणि मायोग्लोबिन नावाच्या स्नायूंच्या पेशींमध्ये आढळते. रक्तातील ऑक्सिजन फुफ्फुसातून उतींमध्ये हस्तांतरित करण्यासाठी हिमोग्लोबीन आवश्यक आहे.
५) जनावरांना अन्नातून मिळणारा लोह हा हिम आणि नॉन-हिम या दोन प्रकारांत येतो. हिम केवळ मांस, कुक्कुटपालन, समुद्री खाद्य पदार्थ, प्राण्यांच्या मांसामध्ये तसेच भोपळ्याच्या बिया, ब्रोकोली, टोफू इत्यादीमध्ये आढळते. नॉन-हिम हे शरीरात तयार होते.
जनावरांच्या शरीरात लोहाची साठवण :
१) जनावरांच्या शरीरातील फेरिटिन, हेमोसाइडरिनच्या एकाग्रतेमुळे लोहाच्या साठ्यावर परिणाम होतो. ते लोह अघुलनशील स्वरूपात साठवतात. ते प्रामुख्याने यकृत, प्लिहा आणि अस्थिमज्जामध्ये असतात.
२) बहुसंख्य लोह हे सर्वव्यापी आणि अत्यंत संरक्षित लोह-बंधनकारक प्रथिने फेरिटिनला बांधलेले असते. हिमोसिडरिन हे लोह साठवण कॉम्प्लेक्स आहे जे शरीराच्या गरजांसाठी कमी सहजतेने लोह सोडते. स्थिर स्थितीत, सीरम फेरीटिन सांद्रता शरीरातील एकूण लोहाच्या साठ्यांशी उत्तम प्रकारे संबंधित असते. अशा प्रकारे, लोहाच्या भांडाराचा अंदाज लावण्यासाठी सीरम फेरीटिन ही सर्वांत सोईस्कर प्रयोगशाळा चाचणी आहे. दुधाळ गायींमध्ये सीरम फेरीटिनची सामान्यतः पातळी (४० ते ४५ नॅनोग्रॅम /एमएल ब्लड) असते.
लोहाची शरीरातून उत्सर्जन :
१) जनावरांच्या शरीरात लोहाची पातळी विचारात न घेता लोह उत्सर्जन बेसल दराने होते असे मानले जाते आणि ते आतड्यांसंबंधी उपकला, रक्त कमी होणे, मृत त्वचेचे एक्स्फोलिएशन यांसारख्या प्रक्रियांशी संबंधित आहे.
२) जनावरांच्या लघवीमध्ये लोह शेवटी उत्सर्जित होते, ज्यामध्ये निरोगी जनावरांमध्ये ६२ मिक्रोग्रॅम / ग्रॅम क्रिएटिनिन (Cr) समाविष्ट असल्याचे नोंदवले गेले आहे.
३) जनावरांच्या शरीरातील मुक्त प्रतिक्रियाशील लोह, त्याच्या वाहक अनबाउंड प्रथिनांनी मूत्रपिंडाच्या नलिकामध्ये ऑक्सिडेटिव्ह ताण मध्यस्थी करून उत्सर्जित होते. जनावरांच्या शरीरातील लोहाच्या नुकसानाचे प्रमाण सुमारे १ मिग्रॅ/दिवस आहे, सामान्यतः नर जनावरांमध्ये एकूण प्लाझ्मा लोह टर्नओव्हर दराच्या सुमारे ३
टक्के सामान्य लोह शोषणाच्या प्रमाणाशी संतुलित असते. बहुतेक लोहाची कमतरता शरीरातील रक्त कमी झाल्यामुळे होते.
लोहाचे कार्य :
१) लोह हा हिमोग्लोबीनचा एक प्रमुख घटक आहे, लाल रक्तपेशींमधील एक प्रकारचा प्रथिने जो जनावरांच्या फुफ्फुसातून शरीराच्या सर्व भागांमध्ये ऑक्सिजन वाहून नेतो. पुरेशा लोहाशिवाय, ऑक्सिजन वाहतूक करण्यासाठी पुरेशा लाल रक्तपेशी नसतात, ज्यामुळे जनावराला थकवा येतो.
२) लोह हे जनावरांच्या शरीराच्या प्रत्येक पेशीमध्ये आढळणारे खनिज आहे. लोह हिमोग्लोबीन तयार करण्यासाठी आवश्यक असते. रक्त पेशींचा एक भाग आहे.
३) लोह हे मांस, मासे आणि कोंबडीच्या मासांमध्ये आढळते. हिम हे लोहाचे स्वरूप आहे जे जनावरांच्या शरीराद्वारे सहजपणे शोषले जाते. शरीरात वापरत असलेल्या हेम आयर्नपैकी ३० टक्के पर्यंत आयर्न शोषून घेतो.
कमतरतेमुळे होणारी लक्षणे :
१) रवंथ करणाऱ्या जनावरांच्यामध्ये अत्यंत थकवा येतो. अशक्तपणा येतो. त्वचा फिकट होते. छातीत दुखणे, जलद हृदयाचा ठोका होणे किंवा श्‍वास लागणे इत्यादी लक्षणे उद्‍भवतात.
२) पाय थंड होणे, जिभेची जळजळ किंवा वेदना होणे. नखे ठिसूळ होणे इत्यादी लक्षणे उद्‍भवतात. ३) वराह व त्यांच्या पिल्लांना पिगलेट ॲनिमिया आजार होतो.
लोहाची कमतरता आणि ॲनिमियाचे निदान:
रवंथ करणाऱ्या जनावरांच्या अशक्तपणा ही एक असामान्य स्थिती आहे जी हेमॅटोक्रिट (पॅक्ड सेल व्हॉल्यूम, पीसीव्ही), लाल रक्तपेशी (आरबीसी) आणि हिमोग्लोबीन कमी करते. लाल रक्तपेशीचे उत्पादन कमी झाल्यामुळे जनावरांमध्ये अशक्तपणा हेमोलाइटिक, हेमोरेजिक किंवा अॅनिमिया म्हणून वर्गीकृत आहे. रक्तातील हिमोग्लोबीनच्या प्रमाणाची प्रयोगशाळेत तपासणी करून योग्य ते निदान करता येते.
सर्वसाधारण लोहाचे रक्तातील प्रमाण : ६० ते १७० मायक्रोग्रॅम प्रति डेसीलिटर
सर्वसाधारणपणे हिमोग्लोबीनचे रक्तातील प्रमाण ः
गाई : - ११. २३ ग्रॅम/१०० मिलि
म्हैस- १२.९ ग्रॅम/१०० मिलि
घोडा- ११. ६ ग्रॅम/१०० मिलि.
उपचार :
१) जनावराला नियमित खाद्यातून लोह युक्त क्षार मिश्रणे मोठ्या जनावरांत ५० ते १०० ग्रॅम, तर लहान जनावरांत १५ ग्रॅम ते २० ग्रॅम या प्रमाणे द्यावीत.
२) जनावराला पालेदार चार विशेषतः द्विदल चारा त्यांच्या वजनाप्रमाणे द्यावीत.
कमतरता होऊ नये म्हणून प्रतिबंधात्मक उपाय :
१) आहारात लोह असलेले पदार्थ जास्त खायला द्यावेत.
२) पशुआहारात जीवनसत्त्व ‘क’ असलेले अधिक अन्न पदार्थ समाविष्ट करावेत. कारण शरीरात लोह शोषण्यास मदत करते.
संपर्क ः डॉ. आर. बी. अंबादे - ८३५५९४२५४ ६ / ९१६७६८२१३४
(सहायक प्राध्यापक, पशू जीवरसायन शास्त्र विभाग, मुंबई पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, परळ, मुंबई)
ॲग्रोवनचे सदस्य व्हा
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.