Livestock Management : पशू व्यवस्थापनात माहिती तंत्रज्ञानाचा वापर

डॉ. प्रशांत म्हसे, डॉ. उमा तुमलाम

नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यात पारंगत होण्यासाठी पशुपालक आणि कर्मचारी यांच्यासाठी प्रशिक्षण फायदेशीर ठरते. विश्‍वासार्ह इंटरनेट कनेक्टिव्हिटी आणि टिकाऊ उपकरणांचा वापर महत्त्वाचा आहे. मोठ्या डेटा संचांना कार्यक्षमतेने हाताळण्यासाठी आणि त्याचा अर्थ लावण्यासाठी क्लाउड-आधारित प्लॅटफॉर्म आणि एआय विश्‍लेषण साधने वापरावी लागतात.

सायबर धोक्यांपासून माहितीचे संरक्षण करण्यासाठी मजबूत सुरक्षा प्रणाली वापरावी. यात नियमित देखभाल आणि सुरक्षित पासवर्डचा समावेश असतो. सहकारी शेतकऱ्यांशी अनुभव, सल्ला आणि उपाय देवाणघेवाण करण्यासाठी कृषी तंत्रज्ञान मंच किंवा स्थानिक शेती सहकारी संस्थांमध्ये सामील व्हावे.

योग्य समर्थन आणि संसाधनांसह महत्वाची धोरणे शेतकऱ्यांना त्यांच्या पशुधन व्यवस्थापन पद्धतींमध्ये एआय आणि आयओटी प्रभावीपणे अंमलबजावणी करण्यात मदत करू शकतात. भारतातील पशुधन शेतीतील काही यशस्वी एआय आणि आयओटी प्रकल्प कार्यरत आहेत. यांना अनुदानाद्वारे वित्तपुरवठा

करण्यात आला आहे. मोबाइल अॅप्लिकेशनद्वारे पशुआरोग्य देखरेख प्रणाली विकसित झाली आहे. शेतकऱ्यांना उत्पादन आणि पुनरुत्पादन माहितीच्या आधारे जनावरांची स्थिती ओळखण्यास ही प्रणाली मदत करते. काही प्रणाली आहाराबाबत मार्गदर्शन करतात. आता मॉनिटरिंग कॉलर डिव्हाइसचा वापर वाढला आहे. कृत्रिम गर्भधारणा प्रक्रियेसाठी प्रगत एआय साधनांची निर्मिती झाली आहे.

गोठ्यामध्ये कोणती जनावरे खरेदी करावीत आणि कोणती टाळावीत याचा अंदाज घेण्यासाठी पशुधनाचे व्हिडिओ आणि चित्रांचे विश्‍लेषण करण्यासाठी मशीन लर्निंग (एमएल) तंत्रज्ञान वापरले जाते. यामुळे शेतकऱ्यांना पशुधन खरेदीबद्दल माहितीपूर्ण निर्णय घेण्यास मदत होते, त्यांच्या कळपाची गुणवत्ता सुधारते आणि दुग्धोत्पादन वाढते.

आयओटी तंत्रज्ञानाचा वापर करून जनावरांच्या आरोग्याचा मागोवा आणि देखरेख यंत्रणा विकसित झाली आहे. कानावरील लेबल यंत्रणा जनावरातील जीवनसत्त्व आणि पुनरुत्पादक चक्रांचे परीक्षण करते. आजार आणि गर्भधारणेबद्दल आणि आजारी जनावर शोधण्यासाठी आणि

सावध करण्यासाठी अल्गोरिदमद्वारे माहितीवर प्रक्रिया केली जाते. ही प्रणाली जनावरांचे आरोग्य राखण्यास आणि प्रजनन अधिक प्रभावीपणे मदत करते.

अद्ययावत डेअरीमध्ये आरएफआयडी (रेडिओ फ्रिक्वेन्सी आयडेंटिफिकेशन) लेबलचा वापर केला जातो. संपूर्ण सॉफ्टवेअर स्टॅक क्लाउडवर स्थलांतरित करण्यात आले आहे, ज्यामुळे जनावरांचे आरोग्य आणि दूध प्रक्रियेवरील तात्काळ माहिती उपलब्ध होते. यामुळे फार्म व्यवस्थापन आणि दूध उत्पादन कार्यक्षमता वाढते.

हायड्रोपोनिक्स चारा उत्पादन करताना तापमान आणि आर्द्रतेच्या पातळीवर लक्ष ठेवण्यासाठी आणि त्याद्वारे उच्च गुणवत्तेचा चारा प्रदान करण्यासाठी पाणी पुरवठा आणि हवेच्या प्रवाहाचे नियमन करण्यासाठी आयओटी सेन्सरचा वापर करता येतो. उच्च प्रतीच्या चाऱ्याचा वापर करून शेतकऱ्यांनी दूध उत्पादनात २ ते ३ लिटरने वाढ केली आहे.

एआय, आयओटी तंत्रज्ञानाला प्रोत्साहन देणाऱ्या सरकारी संस्था

विज्ञान व तंत्रज्ञान विभाग (डीएसटी)

डीएसटी नॅशनल मिशन ऑन इंटरडिसिप्लिनरी सायबर-फिजिकल सिस्टिम्स (एनएम-आयसीपीएस) राबवीत आहे, ज्यामध्ये देशभरातील प्रमुख संस्थांमधील २५ टेक्नॉलॉजी इनोव्हेशन हब (टीआयएच) समाविष्ट आहेत. यापैकी तीन पशुधन देखरेखीसह फार्ममधील एआय आणि आयओटी अनुप्रयोगांवर लक्ष केंद्रित करतात.

आयआयटी, मुंबई, आयआयटी, खरगपूर आणि इलेक्ट्रॉनिक्स आणि माहिती तंत्रज्ञान मंत्रालय

डिजिटल इंडिया उपक्रमांतर्गत ‘एमईआयटी- वाय’ने नॅसकॉम आणि राज्य सरकारांसोबत मिळून बंगळूर, गुरुग्राम, गांधीनगर आणि विशाखापट्टम येथे इंटरनेट ऑफ थिंग्ज याबाबत ‘सेंटर ऑफ एक्सलन्स’ची स्थापना केली आहे. ही संस्था कृषी आणि पशुधन शेतीसह विविध क्षेत्रांमध्ये आयओटी तंत्रज्ञान आणि अनुप्रयोगांना प्रोत्साहन देते.

कृषी आणि शेतकरी कल्याण मंत्रालय

हे मंत्रालय तंत्रज्ञानाद्वारे कृषी उत्पादकता आणि शाश्‍वतता वाढविण्यासाठी विविध उपक्रमांना साह्य देते. पशुधन व्यवस्थापनात एआय आणि आयओटी तंत्रज्ञान उपाययोजना लागू करण्यासाठी विविध संस्थांच्याबरोबरीने मिळून काम करतात. प्रगत तंत्रज्ञानाद्वारे पशुधनाचे आरोग्य व उत्पादकता वाढविण्याच्या उद्देशाने विविध योजना व प्रकल्प राबवितात.

राष्ट्रीय कृषी संशोधन आणि शिक्षण प्रणाली

‘एनएआरईएस’मध्ये विविध कृषी संशोधन संस्था आणि विद्यापीठांचा समावेश आहे. येथे कृषी आणि पशुधन शेतीमध्ये एआय आणि आयओटी अनुप्रयोगांच्या संशोधन आणि विकासावर सहकार्य करतात. ही संस्था पशुधन व्यवस्थापनात प्रगत तंत्रज्ञानाच्या वापराबाबत संशोधन करणे, प्रशिक्षण देणे आणि ज्ञानाचा प्रसार करणे असे उपक्रम राबविते.

भविष्यातील प्रगत पशुधन व्यवस्थापन

रोबोटिक दूध काढणी यंत्रणा

एआयचालित रोबोटिक दूध काढणी यंत्रणा अधिक प्रगत होत आहे, ज्यामुळे पूर्णपणे स्वयंचलित दूध काढण्याची प्रक्रिया होऊ शकते. ही प्रणाली प्रत्येक गायीच्या आरोग्यावर लक्ष ठेवू शकते, दूध काढण्याचे वेळापत्रक नियंत्रित करते. कमीत कमी मानवी हस्तक्षेपासह जास्तीत जास्त दूध उत्पादन सुनिश्‍चित करते.

काटेकोर खाद्य व्यवस्थापन

एआय तंत्रज्ञान जनावरांचे आरोग्य, पौष्टिक गरजा आणि चारा उपलब्धतेवर योग्य माहितीचे विश्‍लेषण करून अचूक आहार वाढविणे सुरू ठेवते. प्रत्येक जनावराला पुरेसा आहार मिळेल, संपूर्ण आरोग्य आणि उत्पादकता सुधारेल अशी ही प्रणाली सुनिश्‍चित करते.

अचूक निर्णय घेण्याची सुविधा

एआय तंत्रज्ञान शेतकऱ्यांना अचूक निर्णय घेण्याची सुविधा उपलब्ध करते. सेन्सर आणि इतर स्रोतांकडून सतत माहिती संकलनावर आधारित अंदाज वर्तविण्यास आणि त्याप्रमाणे शिफारस मिळविण्यास साहाय्य करते. यामुळे शेतकऱ्यांना जलद आणि कार्यक्षमतेने निर्णय घेण्यास मदत होते.

स्वयंचलित देखरेख

प्रगत एआय तंत्रज्ञान पशुधनाचे योग्य पद्धतीने निरीक्षण करण्यास सक्षम करते. जनावरांची हालचाल पातळी आणि पर्यावरणीय परिस्थितीचा मागोवा घेते. हे आरोग्याच्या समस्या लवकर ओळखण्यास आणि जनावरांसाठी योग्य राहणीमान राखण्यास मदत करते.

माहिती विश्‍लेषण आणि भविष्य अंदाज

एआय तंत्रज्ञान विश्‍लेषण आणि भविष्य अंदाज आराखडे बांधण्याची क्षमता वाढवते, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना आजाराचा उद्रेक, पौष्टिक कमतरता आणि पर्यावरणीय ताणतणाव यासारख्या संभाव्य समस्यांचा अंदाज घेण्यास आणि प्रतिबंधित करण्यास मदत मिळेल.

आजार निदान आणि व्यवस्थापन

एआय-संचालित निदान साधने अधिक अचूक

आणि सुलभ असतात. ज्यामुळे आजाराचे लवकर निदान आणि व्यवस्थापन सहज होते. यामुळे पशुआरोग्य सुधारेल.

पर्यावरणीय प्रभाव

संसाधनांचा योग्य वापर करणे, कचरा कमी करणे आणि पशुसंवर्धन कार्यातील कार्बन फूटप्रिंट कमी करण्यात एआय तंत्रज्ञान महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावेल. यामुळे अधिक शाश्वत आणि पर्यावरणपूरक शेतीला हातभार लागणार आहे.

प्राणी कल्याण

कृत्रिम बुद्धिमत्ता वापर केल्याने आरोग्यवर्धक पर्यावरणीय परिस्थिती राखून, तणाव कमी करून, जनावरांना माणुसकीने वागवले जाईल याची खात्री करून प्राणी कल्याण सुधारत राहील. या प्रगतीमुळे केवळ कार्यक्षमता आणि उत्पादकता वाढणार नाही तर शाश्‍वत आणि मानवी पशुधन व्यवस्थापन पद्धतींना देखील चालना मिळणार आहे.

- डॉ. प्रशांत म्हसे,

९०११४११०६६

(क्रांतिसिंह नाना पाटील पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, शिरवळ, जि. सातारा)