डॉ. सुमंत पांडे

----------------

व नाधिकार कायद्यानुसार लोकांच्या सामूहिक वनसंपत्तीचे मर्यादा ठरवणे जरुरीचे आहे, या मर्यादेत राखीव जंगले, राखीव जंगले, राष्ट्रीय उद्यानाचा भागदेखील सुद्धा समाविष्ट असू शकतो. एक क्षेत्र एकाहून अधिक जास्त गावांच्यामध्ये येते, तेव्हा सहभागी नकाशा बनवावा लागेल. या बाबत सर्वांशी चर्चा करून चर्चा करून साध्या रेखाटने व लोकांमध्ये असलेल्या स्थळ नावे वापरून सुरुवात करता येऊ शकेल. जैवविविधता नोंदणी पत्रक हा संबंधित ग्रामपंचायत हद्दीचा किंवा त्या क्षेत्राचे महत्त्वाचा दस्तऐवज असतो. कारण या नोंदणी पत्रकामध्ये लोकांचे पारंपरिक ज्ञान, उपलब्ध जैवविविधता, त्यांची उपयुक्तता या बाबी समाविष्ट असतात. पारंपरिक ज्ञान असलेल्या व्यक्तींची माहिती आणि त्यांना ज्ञात असलेल्या पारंपरिक ज्ञानाची माहिती या सर्वांची नोंद यात केलेली असते. खरे पाहता, पारंपरिक ज्ञानाची एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे देवाण-घेवाण होते. ही माहिती अमूल्य असून ती अत्यंत गोपनीय ठेवणे असे धोरण आहे. अयोग्य व्यक्तींच्या हातात ही माहिती पडल्यास तिचा दुरुपयोग होण्याची शक्यता अधिक आहे. त्यामुळे जैवविविधता व्यवस्थापन समितीमधील सदस्यांमध्ये एकजिनसीपणा आणि सर्व परिस्थितीचे समग्र ज्ञान तसेच आकलन असणे अत्यंत गरजेचे आहे. प्रशिक्षणाचे नियोजन करताना प्रशिक्षकांनी देखील या बाबी अवगत करणे अत्यंत गरजेचे आहे. पीबीआर तयार करताना अनेक प्रजातींची स्थानिक नावे तर माहिती असतात. तथापि, त्यांची शास्त्रीय नावे आणि इतर माहितीबाबत तांत्रिक गटाने सहकार्य करावे, असे अपेक्षित आहे. यामध्ये संशोधन संस्था, विद्यापीठे इत्यादी असतात.

जैवविविधतेचे आकलन, त्याचा सांभाळ आणि अक्षय वापर यासाठी ग्रामपंचायत स्तरावर शाश्‍वत यंत्रणा निर्माण करण्याची क्षमता या कायद्यात आहे. पंचायतीने या कायद्यासोबत पिकांचे वाण व शेतकरी संरक्षण कायदे, सामुदायिक वन हक्क अशा कायद्यांबाबत ग्रामपंचायत पातळीवर माहिती होण्यासाठी ग्रामसभा सक्षम करणे गरजेचे आहे. म्हणून याबाबत ग्रामपंचायत सदस्यांनी आधीच माहिती घेणे गरजेचे राहील. जैवविविधता बाबतच्या प्रशिक्षणात ग्रामपंचायत सदस्यांचा देखील समावेश असावा. निसर्ग संपत्तीच्या व्यवस्थापन, नियोजनाचे सर्वांगीण काम होणे गरजेचे आहे. कारण याचा उद्देश केवळ निसर्ग रक्षण आणि संगोपन नाही तर त्यासोबत निसर्गाशी जोडलेल्या तसेच आर्थिक सामाजिक विकासापासून वंचित राहिलेल्या लोकांचे जीवनमान उंचावणे अशीही असते.

अनुसूची १ :

जैवविविधता व्यवस्थापन समिती तपशील या प्रपत्रात आहे. या तपशिलात जैवविविधता व्यवस्थापन समितीचे अध्यक्ष आणि सहा सदस्यांची विस्ताराने माहिती द्यावयाची आहे. यामध्ये त्यांचे नाव, पत्ता, लिंग, वय, तसेच ते कोणत्या विषयाचे जाणकार आहेत याचाही उल्लेख असावा.

अनुसूची २ :

प्रत्येक गावांमध्ये, परीक्षेत्रांमध्ये किंवा अभ्यास क्षेत्रांमध्ये कोणीतरी वैदू/हकीम असल्यास तो संसाधनाचा वापर करून माणसावर आणि पशुधनावर उपचार करतात अशांची यादी तयार करणे गरजेचे आहे. त्यांचे नाव, वय, लिंग, पत्ता आणि त्यांची व्यक्तिगत क्षमता काय आहेत, याची नोंद घ्यावी. व्यवसायासाठी म्हणून काम करण्यासाठी वनस्पतींची कोणत्या वनस्पती आणतात याबाबतची माहिती देखील त्यांच्याकडून घ्यावी. त्याशिवाय त्यांच्याकडून सद्यःस्थितीबाबत उपलब्ध संशोधनाबाबत देखील माहिती घ्यावी आणि त्याची नोंद ठेवावी. उदाहरणार्थ, वनस्पतींची नावे, त्यांचे औषधी उपयोग, इत्यादी.

अनुसूची ३ :

गावांमध्ये राहत असलेल्या काही व्यक्ती ज्यांच्याकडे परंपरेने आलेले विशिष्ट तांत्रिक ज्ञान उपलब्ध आहे आणि ते जैवविविधतेची संलग्न आहे; उदाहरणार्थ कृषी, काही मत्स्यपालन करणाऱ्यांना पारंपरिक व्यवसाय करणारे असतात, त्यांच्याकडे विशिष्ट माहिती असते. काही व्यक्तींना पशुधन, वनांबद्दल, पक्षांबद्दल विस्ताराने माहिती असते. अशा व्यक्तींची नावे आणि त्यांचा संपूर्ण तपशील यामध्ये नोंदवणे गरजेचे आहे.

या ठिकाणी आपण राहीबाई पोपरेंचे नाव निश्‍चितपणे सांगू शकतो, की ज्यांना बीजमाता म्हणून ओळखले जाते. महाराष्ट्रातील नगर जिल्ह्यातील अकोले तालुक्यातील कोंभाळणे गावातील राहीबाई या शेतकरी आणि पारंपरिक बियाण्यांच्या वाणांच्या संरक्षक-संवर्धक आहेत. देशी वाणांच्या बियाण्यांची जपणूक केल्याबद्दल राहीबाई यांना भारत सरकारने २०२० मध्ये पद्मश्री पुरस्कार दिला. त्यांनी स्थानिक जातींची पूर्ण माहिती ठेवून त्यांचे वर्गीकरण करून ते समाजाला उपलब्ध कसे होईल याबाबत खूप मोठे काम केले आहे. राहीबाई यांच्याकडे अनेक प्रकारच्या जुन्या गावठी पालेभाज्या व वेलवर्गीय भाज्यांचे बियाणे जतन केलेले आहे. हे कोणत्याही आंतरराष्ट्रीय बियाणे कंपनीकडे उपलब्ध नाही. राहीबाईंकडे जे बियाणे आहे ते शेकडो वर्षे आपले पूर्वज खात होते ते मुळ स्वरूपात आहे. त्यांच्याकडे वालाचे वीस प्रकार उपलब्ध आहेत.

संकरित बियाणांचा प्रचंड वापर वाढलेला असताना राहीबाई पोपरे यांनी देशी आणि पारंपरिक बियाण्यांचे संकलन करत बियाण्यांची बँक तयार केली. लहानपणापासूनच बियाणे गोळा करण्याचा छंद जडलेल्या राहीबाई पोपेरे यांनी देशी वाणांच्या बियाण्यांचे पारंपरिक पद्धतीनं सवर्धन केलं. विशेष म्हणजे प्रत्येक बियाण्याविषयीची माहिती राहीबाईंना तोंडपाठ आहे. बियाणे औषधी आहे का, त्याचा उपयोग काय, त्याची वैशिष्ट्ये कोणती हे सगळे त्या सांगतात. त्यामुळे त्यांना बियाण्यांचा चालताबोलता ज्ञानकोश असेही म्हणता येईल.

देशी बियाणे गोळा करून महाराष्ट्रात शेती संवर्धानाचे मोठे काम उभे करणाऱ्या राहीबाई पोपेरे यांनी संकटांवर मात करून ही ‘बीज बँक‘ उभारली आहे. आता या कामाची केंद्र सरकारने दखल घेतली आहे. देशात अनेक प्रकारचे पिकांचे वाण उपलब्ध आहेत. हरितक्रांतीनंतर देशात संकरित बियाण्यांचा पुरवठा मोठ्या प्रमाणात होऊ लागला. भरमसाट उत्पादनामुळे शेतकरी हायब्रीड बियाण्यांकडे वळले आणि पारंपरिक, गावरान वाणांच्या वापराकडे, जतनाकडे दुर्लक्ष झाले. अशा पारंपरिक आणि गावरान वाणांचे जतन राहीबाई करत आहेत. राहीबाईंप्रमाणे अनेक व्यक्ती काम करत असतात भलेही त्यांचे क्षेत्र मर्यादित असेल त्यांच्याकडे माहिती असतेही माहिती संकलन करणे गरजेचे आहे.

अनुसूची ४ :

या अनुसूचीमध्ये परिसरातील शाळा, महाविद्यालय, विविध विभाग, विद्यापीठ, शासकीय संस्था, स्वयंसेवी संस्था व व्यक्ती यांची माहिती संकलित करावयाची आहे. त्यांची विस्ताराने माहिती संकलित करून नाव पत्ता फोन नंबर दूरध्वनी क्रमांक ई-मेल या सर्वांची नोंद त्यामध्ये करणे गरजेचे आहे.

अनुसूची ५:

या अनुसूचीमध्ये जैवविविधता संसाधनांच्या बाबतीमध्ये काही नोंदी ठेवलेल्या असतील आणि लोकांना पाहण्यासाठी आणि काही वनोपज गोळा करण्यासाठी परवानगी इत्यादी दिले असेल. त्याबाबतची माहिती असावी. त्यांनी गोळा केलेली फी इत्यादींबाबत माहिती या अनुसूचीमध्ये संकलित करण्यात यावी.

सदरची माहिती कशी गोळा करावी याबाबत विस्ताराने सांगण्याची गरज यासाठी आहे, की स्थानिक विविधता, माहीतगार व्यक्ती या आपल्या देशाचा वारसा आहेत त्यांचे नोंदी आणि जतन होणे आणि पुढील पिढीला ते उपलब्ध होणे गरजेचे आहे. विस्ताराने प्राप्त झालेली माहिती अचूक असल्यास आपल्याला त्याचे व्यवस्थापन जतन आणि उपजीविकेसाठी वापर करता येऊ शकतो.