बायोगॅस (Biogas) हे ज्वलनशील वायूचे मिश्रण आहे. यामध्ये मुख्यत: मिथेन (Mithan) तसेच कार्बन डायऑक्साइड (Carbon Dioxide) आणि हायड्रोजन सल्फाइड इत्यादी वायू असतात. यातील मिथेन हा वायू ज्वलनशील आहे. बायोगॅस संयंत्रामध्ये शेण, मानवी मलमूत्र आणि इतर वनस्पतिजन्य पदार्थ हवेच्या अनुपस्थितीत कुजवून बायोगॅस (Biogas Generation) तयार होतो. मुख्यत: गोशाळेमध्ये मोठ्या संख्येने गाई (Cow), म्हशी व इतर दुभती जनावरे असतात. बंदिस्त पद्धतीत एका जनावरांपासून दिवसभरात १० ते १५ किलो शेण (Dung) मिळते. या बायोगॅसचा उपयोग आपल्या दैनंदिन जीवनात चांगल्या प्रकारे होऊ शकतो.

१. बायोगॅसचा वापर घरगुती वापराकरिता इंधन म्हणून केल्यास गोवऱ्या, लाकूड तसेच पीक अवशेषांची इंधनासाठी गरज भासणार नाही.

२. लाकूड आणि गोवऱ्यामधून निघणाऱ्या धुरामुळे महिला व लहान मुलांमध्ये डोळे व फुप्फुसाच्या आजाराचे प्रमाण वाढते. बायोगॅसच्या वापरामुळे धुराच्या परिणामांपासून महिलांचे संरक्षण होईल.

३. बायोगॅसचा वापर घरगुती इंधन, वीजनिर्मिती तसेच इंजिन चालवून पाणी उपसणे आणि इतर शेतीच्या कामामध्ये करता येतो.

४. पारंपरिक इंधनाच्या तुलनेत बायोगॅसचा वापर करून जेवण बनविण्याकरिता वेळ कमी लागतो. कारण याची उपयोगिता आणि औष्णिक क्षमता अधिक आहे.

५. बायोगॅसद्वारे डिझेल आणि पेट्रोलची बचत होऊन अनेक शेतीविषयक कामे केली जाऊ शकतात. जसे की, विहिरीतून पाणी काढणे, मळणी यंत्र, कुट्टी तयार करणे इ.

६. बायोगॅस संयंत्रामधून मिळणारी स्लरी उत्तम खत आहे.

सुधारित जनता बायोगॅस संयंत्र ः

डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाच्या पशुसंवर्धन आणि दुग्धव्यवसाय विभागामध्ये अपांरपरिक ऊर्जास्रोत आणि विद्युत अभियांत्रिकी विभागांतर्गत राष्ट्रीय कृषी उच्च शिक्षण प्रकल्पांतर्गत ५० घन मीटरचे सुधारित जनता बायोगॅस संयंत्र बांधण्यात आले आहे. या संयंत्रामध्ये शेण मिश्रण टाकी, डायजेस्टर, घुमट, स्लरी निष्कासन टाकी असे विभाग आहेत.

१) बायोगॅस संयंत्राचे संपूर्ण बांधकाम हे प्रशिक्षित कामगारांकडून विटा, सिमेंट व रेती वापरून केलेले आहे. बायोगॅस संयंत्राची शेण मिश्रण टाकी ही जमिनीपासून एक फूट उंचावर ठेवण्यात आली आहे. या टाकीपासून ते डायजेस्टरपर्यंत एक फूट व्यास आणि १५ फूट लांबीचा एचडीपीई पाइप जमिनीसोबत ७५ अंशांच्या कोनामध्ये बसविण्यात आला आहे. या पाइपमुळे शेणाचे मिश्रण डायजेस्टरमध्ये टाकण्यास सोईस्कर होते.

२) डायजेस्टर हे दंडगोलाकार आकाराचे आहे. त्याची उंची आणि व्यास १५ फूट आहे. डायजेस्टरमध्ये सूक्ष्मजीवामार्फत हवेच्या अनुपस्थितीत बायोगॅस तयार होण्याची प्रक्रिया घडते. या दरम्यान मिथेन निर्मिती करणाऱ्या सूक्ष्मजीवापासून मिथेन, कार्बन डायऑक्साइड आणि थोड्या प्रमाणात हायड्रोजन सल्फाइड वायूची निर्मिती होते. सुरुवातीला शेण आणि पाणी यांचे मिश्रण यांनी भरलेल्या डायजेस्टर मधून बायोगॅस तयार होण्यास ३० दिवसांचा कालावधी लागतो. या संयंत्रामधून तयार होणारा बायोगॅस अर्धगोलाकार घुमटामध्ये साठविण्यात येतो.

३) संयंत्रामधून बायोगॅस तयार होण्यास सुरुवात झाल्यानंतर दररोज १००० ते १२०० किलो एवढे ताजे शेण १:१ अशा समप्रमाणात पाणी आणि शेणाचे मिश्रण करून टाकावे लागते. तयार झालेल्या बायोगॅसच्या दाबाने डायजेस्टरमधील कुजलेले शेण स्लरीच्या स्वरूपात निष्कासन साठवणूक टाकीमध्ये येते.

४) संयंत्राद्वारे दररोज ४० ते ५० घनमीटर बायोगॅस तयार होऊन ५० घनमीटर आकाराच्या बलूनमध्ये साठविला जातो.

५) प्रक्षेत्रावर विद्युत निर्मितीकरिता करण्यासाठी १०० टक्के बायोगॅसवर चालणारे इंजिन बसविण्यात आले आहे. तयार झालेला

बायोगॅसचा पुरवठा समप्रमाणामध्ये ४ स्ट्रोक, ४ सिलेंडर आणि १०० टक्के बायोगॅस चलित ७.५ केव्हीए वीजनिर्मिती यंत्र चालविण्यासाठी करण्यात येतो. सदर इंजिन सुरवातीला बॅटरीद्वारे सुरू झाल्यानंतर पुढे बायोगॅसवर चालते. सहा किवॅ प्रति तास विद्युतनिर्मिती करिता ७ ते ८ घनमीटर प्रति तास बायोगॅस लागतो. सदर बायोगॅस संयंत्र वापरून ६ ते ७ तास विद्युतनिर्मिती होऊन या विजेचा उपयोग गोठ्यातील विजेचे दिवे आणि ३ अश्‍वशक्तीचा सबमर्सिबल पंप, कडबा कुट्टी यंत्र इत्यादी चालविण्यासाठी केला जातो. विद्युतनिर्मितीशिवाय बायोगॅसचा उपयोग पाणी तापविणे, दूध गरम करण्यासाठी करता येतो.

६) शेणाच्या तुलनेत बायोगॅस संयंत्रातून निघणाऱ्या स्लरीमध्ये नत्र, स्फुरद आणि पालाश या पोषक घटकांची वाढ झालेली असते. बायोगॅस संयंत्रामध्ये निघणारी मळी हे उत्तम प्रकारचे खत आहे.

संपर्क ः डॉ. सुरेंद्र काळबांडे, ७५८८७६३७८७

(विभाग प्रमुख, अपांरपारिक ऊर्जा स्रोत व विद्युत अभियांत्रिकी विभाग, डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ, अकोला)