एस. ए. ढोले, डॉ.ए.ए.जोशी

Air Drying Process: हॉट एअर ड्रायरचा वापरकरून भाज्यांमधील पाणी कमी करून त्यांचा टिकवणक्षमता वाढविली जाते. हिरव्या पालेभाज्यांमध्ये जास्त प्रमाणात आर्द्रता असल्यामुळे त्या लवकर खराब होतात. या प्रक्रियेमध्ये गरम हवा नियंत्रित तापमानामध्ये सोडून भाज्यांतील पाणी काढले जाते, ज्यामुळे त्यांचा साठवण आणि वाहतूक सुलभ होते. या पद्धतीमुळे भाज्यांमधील सुमारे ८० ते ९० टक्के पाणी कमी होते आणि त्यांचा टिकण्याचा कालावधी चार ते सहा महिने किंवा त्याहूनही अधिक वाढतो.

व्यावसायिक स्तरावर, ड्राईंगपूर्वी ब्लांचिंग ही अत्यंत महत्त्वाची पूर्वतयारी आहे. ब्लांचिंगमध्ये भाज्या काही काळ उकळत्या पाण्यात टाकल्या जातात, ज्यामुळे त्यातील एंझाइम क्रिया थांबते, रंग आणि चव टिकून राहते, ड्राईंग प्रक्रिया जलद व समान होते.

हॉट एअर ड्राईंग करताना तापमान साधारणतः ५० ते ६० अंश सेल्सिअस ठेवले जाते. यामुळे भाज्यांचा पोत खराब होत नाही. पोषणमूल्य जसे की जीवनसत्त्वे अ आणि क यांचे प्रमाण सुमारे ७० ते ८० टक्के टिकून राहते. ड्राईंग दरम्यान तापमान, हवा वेग, आणि वेळेवर अचूक नियंत्रण ठेवणे आवश्यक आहे, कारण जास्त तापमानामुळे भाज्या भाजल्या जातात. कमी तापमानावर ड्राईंग फार हळू होते.

व्यावसायिक स्तरावर हॉट एअर ड्राईंगसाठी विविध प्रकारची उपकरणे वापरली जातात. ट्रे ड्रायर, बॅच ड्रायर, फ्लूइडाइज्ड बेड ड्रायर, आणि कंन्टिन्यूअस ड्रायर यांचा वापर उत्पादनाच्या प्रकारावर, प्रमाणावर आणि प्रक्रियेच्या गरजांवर अवलंबून केला जातो. या उपकरणांमध्ये स्मार्ट नियंत्रण प्रणाली असते, ज्यामुळे तापमान, हवेचा वेग आणि वेळ यावर अचूक नियंत्रण ठेवले जाते. यामुळे उत्पादनाची गुणवत्ता सुधारते आणि विविध प्रकारच्या भाज्यांसाठी प्रक्रिया सुलभ होते.

व्यावसायिक वापरासाठी हॉट एअर ड्रायिंगचा मुख्य फायदा म्हणजे भाज्यांचा टिकाऊपणा वाढणे, ज्यामुळे विक्रीसाठी जास्त वेळ उपलब्ध होतो. सुकवलेल्या भाज्यांचा आकार व वजन कमी असल्याने वाहतूक खर्च कमी होतो आणि अधिक प्रमाणात उत्पादन बाजारात पाठवता येते.

एअर ड्रायिंगमुळे शेतकरी, लघुउद्योग, महिला स्वयंरोजगार गट यांना त्यांच्या उत्पादनाचे मूल्य वाढविण्याची संधी मिळते. सुकविलेल्या भाज्यांची विक्री लांबच्या बाजारपेठांमध्ये करता येते.

या प्रक्रियेमुळे उत्पादन वर्षभर विक्रीसाठी उपलब्ध राहते, जे हंगामावर अवलंबून नसते. खराब होणाऱ्या भाज्यांची संख्या कमी झाल्याने आर्थिक तोटा कमी होतो. हॉट एअर ड्रायिंगची ऊर्जा गरज कमी असल्यामुळे ही प्रक्रिया पर्यावरणपूरक आहे. त्यामुळे ऊर्जा बचत होते आणि उत्पादन खर्च कमी होतो, जे व्यावसायिक दृष्टिकोनातून फायदेशीर आहे.

सुकविलेल्या भाज्यांपासून चूर्ण, मिश्रण, आणि इतर नविन प्रकारची उत्पादने तयार करून बाजारात आणली जातात, ज्यामुळे व्यवसायाची श्रेणी वाढते. हॉट एअर ड्रायिंगमुळे अन्नधान्य वाया जाण्याची समस्या कमी होते, अन्नसुरक्षा सुधारते.

पोषकद्रव्यांची टिकवणक्षमता

खनिजे

खनिजे म्हणजे लोह,कॅल्शिअम,पोटॅशिअम, मॅग्नेशिअम, झिंक, आणि फॉस्फरस यांसारखे सूक्ष्म पोषणतत्त्वे असतात. हॉट एअर ड्राईंगमध्ये तापमानाने खनिजे खराब होत नाहीत, कारण ही रासायनिक द्रव्ये उष्णतेपासून जास्त प्रभावित होत नाहीत.त्यामुळे भाज्यांमधील खनिजांचे प्रमाण जवळजवळ तसाच राहते.

ड्राईंगमुळे भाज्यांतील पाणी कमी झाल्याने खनिजे सांद्र होतात, म्हणजेच सुकवलेल्या भाज्यांमध्ये खनिजांचे प्रमाण प्रति एकक वजन अधिक दिसू शकते.

जीवनसत्त्वे

जीवनसत्त्व अ, क, आणि सी यांचा काहीसा नाश होऊ शकतो, पण नियंत्रित तापमान आणि ब्लांचिंगने त्यांचे संरक्षण होते. विशेषतः जीवनसत्त्वे सी उष्णतेला जास्त संवेदनशील आहे. त्यामुळे तापमान ५० ते ६० अंश सेल्सिअसवर नियंत्रण ठेवणे आवश्यक आहे. जीवनसत्त्वे अ आणि क तुलनेने अधिक टिकाऊ असतात.

यंत्राचे फायदे

गरम हवा वापरल्यामुळे भाज्यांतील पाणी लवकर व सहज कमी होते.

तापमान योग्य ठेवल्यामुळे भाज्यांचा रंग आणि चव जपली जाते.

ब्लांचिंग नंतर या यंत्रामुळे वाळवणप्रक्रिया जलद आणि सम प्रमाणात होते.

हवेचा वेग आणि तापमान नियंत्रित करता येतात, त्यामुळे भाज्यांचा पोत खराब होत नाही.

प्रक्रियेमुळे बुरशी,जिवाणूंची वाढ थांबते. त्यामुळे भाज्या दीर्घकाळ टिकतात.

ऊर्जा खर्च तुलनेने कमी असतो, त्यामुळे पर्यावरणाला त्रास होत नाही.

शेतकरी आणि उद्योगांसाठी सोपी, जलद व स्वस्त प्रक्रिया आहे.

यंत्र विविध प्रमाणात आणि गरजेनुसार उपलब्ध असल्यामुळे लहान व मोठ्या उद्योगांमध्ये वापरता येते.

पीएम - कुसुम योजना

पीएम - कुसुम योजना ही केंद्र सरकारची महत्त्वाकांक्षी योजना आहे, जी शेतकऱ्यांना स्वच्छ आणि पर्यावरणपूरक ऊर्जा वापरून कृषी उपक्रमासाठी मदत करण्यासाठी सुरू केली आहे.

या योजनेतून शेतकरी सोलर ड्रायर बसवू शकतात, ज्यामुळे धान्य, फळे, भाज्या व इतर अन्नपदार्थ स्वच्छ आणि सुरक्षित पद्धतीने सुकवता येतात.

योजनेत शेतकऱ्यांना सोलर ड्रायरसाठी ४० ते ६० टक्के अनुदान मिळते. अनुदानाच्या उरलेल्या रकमेकरिता शेतकरी बँकेतून कर्ज देखील घेऊ शकतात, ज्यासाठी सरकारी बँका किंवा विशेष कृषी बँका उपलब्ध आहेत.

अर्ज करण्याची प्रक्रिया

शेतकरी आपल्या जवळच्या स्थानिक कृषी कार्यालय किंवा संबंधित बँकेत जाऊन अर्ज भरतो. अर्जासोबत आवश्यक कागदपत्रे (जसे की आधार कार्ड, जमिनीचा दस्तऐवज, बँक खाते माहिती) सादर करावी लागतात. नंतर कृषी कार्यालयातून किंवा मेडाकडून शेताच्या जागेची

पाहणी केली जाते. मंजुरी मिळाल्यानंतर ड्रायर

बसवण्यासाठी पैसे उपलब्ध करून दिले जातात.

एकदा ड्रायर बसविल्यानंतर त्याची कार्यक्षमतेची तपासणी केली जाते आणि अनुदान थेट शेतकऱ्यांच्या खात्यात जमा केले जाते.

इतर स्थानिक योजना आणि सुविधा

जिल्हा किंवा तालुका पातळीवर काही संस्था, महिला बचत गट, स्वयंसेवी संस्था अशा सौर ड्रायरला सवलतीच्या दरात उपलब्ध करून देतात. या योजनांमध्ये कमी दरात सोलर ड्रायर विक्रीसाठी विशेष सवलती किंवा अनुदान दिले जाते, जे शेतकऱ्यांना सोईचे ठरते. या सुविधा मिळवण्यासाठी स्थानिक कृषी विभाग, महिला बचत गटांचे कार्यालय, किंवा मेडा कार्यालयाशी संपर्क साधावा लागतो.स्थानिक संस्थांकडून मार्गदर्शन व अर्ज प्रक्रियेसाठी सहाय्यही मिळू शकते.काही वेळा स्थानिक संस्थांनी बचत गटातील शेतकऱ्यांना गट स्वरूपात ड्रायर विकत घेण्यास प्रोत्साहन दिले जाते, ज्यामुळे खर्च आणखी कमी होतो.

- डॉ. ए. ए. जोशी ९६३७२४०४०६

(अन्नतंत्रज्ञान महाविद्यालय, परभणी)