कापूस पिकात (Cotton Crop)ठिबक सिंचन, अन्नद्रव्ये व पीक संरचना (Crop Protection)आदींचे तंत्रज्ञान- व्यवस्थापन सुधारल्यास बोंडांचे वजन, संख्या व एकरी उत्पादन वाढविता येते. अकोला येथील डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठातील कापूस संशोधन विभागाने (Dr. Department of Cotton Research, Panjabrao Deshmukh Agricultural University) यासंबंधी तंत्रज्ञान प्रयोग करून त्याचे प्राथमिक निष्कर्ष काढले आहेत. शेतकऱ्यांसाठी हे प्रयोग निश्‍चित मार्गदर्शक ठरणारे आहेत.

बीटी कपाशी उपलब्ध झाल्यानंतर कापूस उत्पादनात वाढ होण्यास मदत झाली. मात्र केवळ वाण उत्पादन वाढीस कारणीभूत ठरत नाही. तर एकूण व्यवस्थापनही काटेकोर ठेवावे लागते. उत्पादनक्षम जमीन, अन्नद्रव्यांचा योग्य वापर या बाबीही महत्त्वाच्या असतात. संरक्षित ओलित असल्यास व कापसाची प्रमाणापेक्षा कायिक वाढ झाल्यास फूल, पात्या व बोंडगळ होऊन पीक कालावधी वाढण्यासोबत एकरी कमी कापूस उत्पादन मिळते हा शेतकऱ्यांचा अनुभव आहे. अशा परिस्थितीत ठरावीक कालावधीत गळ फांद्या कापणे, शेंडे खुडणे, वाढ नियंत्रकाचा वापर यासारख्या तंत्राद्वारे बोंडाचे वजन, प्रति झाड बोंडांची संख्या वाढवून उत्पादनात वाढ करता येते.

कृषी विद्यापीठातील प्रयोग

दोन- तीन वर्षांपासून ऑक्टोबर-नोव्हेंबरपर्यंत पाऊस पडत असल्याचे दिसते. त्यामुळे कापसाची जास्त कायिक वाढ होत आहे. यासंबंधी अकोला येथील डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठातील कापूस संशोधन विभागातील कृषी विद्यावेत्ता व प्रयोगाचे प्रमुख शास्त्रज्ञ डॉ. संजय काकडे यांनी सन २०२०-२१ हंगामापासून प्रक्षेत्रावर प्रयोग सुरू केला. संशोधन संचालक डॉ. विलास खर्चे, वरिष्ठ कापूस संशोधन शास्त्रज्ञ डॉ. एन. आर. पोटदुखे यांचे मार्गदर्शन मिळाले. प्रयोग सतत तीन वर्षे राबविण्यात येईल. पुढील वर्षी त्याचे निष्कर्ष ‘जॉइंट ॲग्रेस्को’मध्ये ठेवून मान्यता मिळाल्यानंतर शेतकऱ्यांसाठी उपलब्ध होतील.

प्रयोगाची उद्दिष्टे

-कापसाची जास्त होणारी कायिक वाढ रोखणे.

-गळ फांद्या कापणे, शेंडे खुडणे आदी व्यवस्थापन.

-पिकाची वाढ, बोंडांचे वजन, गुणधर्म तसेच व्यवस्थापनाचा बीटी वाणांवरील परिणाम अभ्यासणे.

प्रयोगातील महत्त्वाच्या बाबी- (प्रथम व द्वितीय वर्ष)

-विद्यापीठ निर्मित बीटी वाण- पीडीकेव्ही-जेके एएल -११६ (बीजी -२), पीकेव्ही हायब्रीड -२ (बीजी-२)

-खत व्यवस्थापन- शिफारशीत १०० टक्के नत्र व पालाश व १२५ टक्के नत्र व पालाश.

-लागवड- मागील वर्षी १० जून. यंदा २१ जून.

-लागवड पद्धत- बियाणे टोकण. (१२० बाय ४५ सेंमी)

-संरचना व्यवस्थापनेत चार उपचार पद्धती वापरल्या. (ट्रीटमेंट्‍स)

१) कंट्रोल (शेतकऱ्यांची प्रचलित पद्धत)

२) पेरणीनंतर ६० दिवसांनी गळ फांद्या कापणे. ७५ ते ८० दिवसांनी शेंडे खुडणे.

३) पेरणीनंतर ६० दिवसांनी गळफांद्या कापणे. ७५ ते ८० दिवसांनी मेपीक्वाट क्लोराइड या वाढ नियंत्रकाची फवारणी.

४) मेपीक्वाट क्लोराइडची ७५ ते ८० दिवसांनी फवारणी.

ठिबक सिंचन मांडणी

-इनलाइन ठिबक, १६ मिमी.

-ठिबक नळी (४ लिटर प्रति तास क्षमता)

-दोन ड्रीपर्समधील अंतर ४० सेंमी.

-सिंचन गरजेनुसार मोजून.

-एका ठिबक नळीवर एक ओळीप्रमाणे मांडणी.

अन्नद्रव्य व्यवस्थापन

-नत्रयुक्त खतांसाठी युरिया आणि पोटॅशसाठी पांढऱ्या म्युरेट ऑफ पोटॅशचा वापर. स्फुरदखत जमिनीतून शिफारशीप्रमाणे.

-खतमात्रा- १२०:६०:६० किलो (नत्र- स्फुरद- पालाश) हेक्टरी.

- रासायनिक खतांची विभागणी पीकवाढीच्या अवस्थेनुसार ३० दिवसांच्या अंतराने चार वेळा विभागून

-कीड- रोग नियंत्रण विद्यापीठ शिफारशीप्रमाणे

प्रयोगाचे निष्कर्ष

गेल्या हंगामात प्रयोगाचे सकारात्मक निष्कर्ष मिळाले. पीडीकेव्ही- जेके एएल-११६ (बीजी-२) या वाणामंध्ये पीकेव्ही हायब्रीड -२ (बीजी-२)च्या तुलनेत प्रति हेक्टरी उत्पादन, अन्य वाढघटक,

पाणी वापर व खतांची कार्यक्षमता तसेच आर्थिक उत्पन्नात वाढ आढळून आली.

-शिफारशीत १२५ टक्के खतमात्रा चार वेळा वाढीच्या अवस्थेनुसार दिल्यास १०० टक्के खतमात्रेच्या तुलनेत उत्पादनाच्या दृष्टीने सरस आढळले.

-६० दिवसांनंतर गळ फांद्या कापणे तसेच ठरावीक कालावधीनंतर (७५-८० दिवसांनी) शेंडे खुडणे यासारख्या बाबी प्रचलित पद्धतीपेक्षा उत्पादनात सरस आढळल्या.

-प्रचलित पद्धतीत हेक्टरी ३२.२४ क्विंटल तर गळफांद्या कापणे व शेंडे खुडणे पद्धतीत ३९.६३ क्विंटल उत्पादन मिळाले.

-बोंडांची संख्या, वजन, फळफांद्यांची लांबी आदी बाबींतही सकारात्मक बदल दिसले.

-वाढ नियंत्रकाची फवारणी करून कायिक वाढ रोखून उत्पादनात वाढ आढळली.

-प्रचलित पद्धतीपेक्षा सुधारित व्यवस्थापनाचा अवलंब केल्यास प्रति हेक्टरी अधिक आर्थिक फायदा (हेक्टरी २ लाख ३८ हजार ७७१) व आर्थिक मिळकत (हेक्टरी १ लाख ५२ हजार १२२ रुपये ) तसेच नफा : खर्चाचे गुणोत्तर सरस आढळले.

मागील वर्षापासून संशोधन विभागाच्या प्रक्षेत्रावर राबविण्यात येणाऱ्या प्रयोगात प्रचलित पद्धतीपेक्षा कापूस उत्पादनात १८.६० टक्के वाढ आढळली. यंदा १८ ते २० ऑक्टोबर दरम्यान आयोजित शिवारफेरीत शेतकऱ्यांनी हा प्रयोग प्रत्यक्ष पाहून तांत्रिक बाबी समजून घेतल्या. प्रयोगातील तंत्राआधारे त्यांनाही हेक्टरी उत्पादन वाढ करणे शक्य आहे.

-डॉ. संजय काकडे

कापूस कृषिविद्यावेत्ता

९८२२२३८७८०, ८०८७६६५४९१

शेतकऱ्यांचे उत्पादन वाढवण्याच्या दृष्टीने केलेल्या या प्रयोगाचे चांगले परिणाम दिसून आले आहेत. यात खतांची विभागणी करण्यात आली आहे. तीन वर्षांची आकडेवारी संकलित झाल्यानंतर

शेतकऱ्यांसाठी शिफारशी देण्याच्या दृष्टीने प्रयत्न केले जातील.

डॉ. विलास खर्चे, संशोधन संचालक