डॉ.राहुल रामटेके,डॉ. स्मिता सोलंकी

विशिष्ट कालावधीमध्ये विविध किडी सक्रिय असतात. या किडींच्या नियंत्रणासाठी विविध सापळ्यांचा वापर फायदेशीर ठरतो. सापळ्यात किडी पकडल्या गेल्याने त्यांचे जीवन चक्र खंडित होते, त्यामुळे प्रादुर्भावावर नियंत्रण मिळविणे शक्य होते. एकात्मिक कीड व्यवस्थापनामध्ये (Integrated Pest Management) नियंत्रणासाठी यांत्रिक, भौतिक, जैविक आणि रासायनिक पद्धतींचा अवलंब केला जातो. यामध्ये सौर प्रकाश सापळ्यांचा वापर फायदेशीर दिसून आला आहे.

सौर प्रकाश सापळा

ट्रायपॉडवर एक भांडे, एक एलईडी बल्ब आणि सौर पॅनेल असते. ते सौर ऊर्जेच्या मदतीने आपोआप कार्य करते.

एलईडी बल्ब संध्याकाळी ६.३० ते ९.३० वाजेपर्यंत प्रकाश देतो. त्याचा निळा प्रकाश कीटकांना आकर्षित करतो. दिवसा बॅटरी सौर पॅनेलद्वारे शोषलेल्या सूर्यप्रकाशाद्वारे चार्ज होते आणि इलेक्ट्रॉनिक सर्किटरीद्वारे विद्युत उर्जेमध्ये रूपांतरित होते आणि बॅटरीमध्ये साठवले जाते. रात्रीच्या वेळी, ही साठवलेली ऊर्जा सापळ्यात बसवलेल्या लाईटद्वारे वापरली जाते.

सापळ्यामध्ये विशेषत: ३०० ते ४२० नॅनोमीटरच्या स्पेक्ट्रमसह यूव्ही-ए प्रकाश देणारे लाइट वापरले जातात. ज्याकडे माश्या आकर्षित होतात आणि गोंद बोर्डला चिटकतात.

सौर कीटक सापळा पीक संरक्षणाचे एक महत्त्वाचे साधन आहे. विजेची समस्या असणाऱ्या भागात हा सापळा फायदेशीर आहे.

सापळ्यामध्ये वापरलेले घटक म्हणजे बॅटरी, सौर पॅनेल, चार्ज कंट्रोलर, यूव्ही लाइट, इलेक्ट्रिक जाळी, स्टँड इ. हे एक सौर-संचलित साधन आहे. यामध्ये कीटकांना आकर्षित करण्यासाठी आणि पकडण्यासाठी डिझाइन केलेले प्रकाश स्रोत आहे.

सौर कीटक सापळा वापरण्यास सोपा आहे आणि विविध पिकांमध्ये वापरता येतो.

वैशिष्ट्ये आणि फायदे

कीटक प्रकाशाकडे आकर्षित झाल्यावर बल्ब सभोवतालच्या तारांतून वाहणाऱ्या विद्यूत शॉकने मरतात.

जे कीटक पाण्याच्या टबमध्ये न अडकता उडून जाऊ शकतात ते विजेच्या धक्क्याने मरतात.

या सापळ्यात लीफ फोल्डर, स्टेम बोरर पतंग, फ्रूट बोरर मॅाथ, हॅापर्स, फ्रूट विव्हिल आणि बिटल या किडीचे पतंग अडकतात.

संपूर्ण पीक क्षेत्रामध्ये हा सापळा लावता येतो. वापरण्यास सोपा आहे.

सापळा चालवण्यासाठी मनुष्यबळाची आवश्यकता नाही.

किफायतशीर आणि रासायनिक कीड व्यवस्थापन खर्च कमी करण्यास मदत करते. पर्यावरण अनुकूल सापळा आहे.

सापळ्याचे प्रकार

सापळ्याचे आकारमान, वापर आणि त्याचे कार्य याप्रमाणे वेगवेगळे प्रकार असतात.

प्रकाश सापळे

प्रकाश सापळे, अल्ट्राव्हायोलेट प्रकाशासह किंवा त्याशिवाय, काही कीटकांना आकर्षित करतात.

प्रकाश स्रोतांमध्ये फ्लोरोसेंट दिवे, पारा-बाष्प दिवे, काळे दिवे किंवा प्रकाश-उत्सर्जक डायोड समाविष्ट असतो.

लक्षित केलेल्या कीटकांच्या वर्तनानुसार सापळ्याचे डिझाइन वेगवेगळे असते.

निशाचर पतंगाचे सर्वेक्षण करण्यासाठी प्रकाश सापळे मोठ्या प्रमाणावर वापरले जातात.

चिकट सापळे

चिकट सापळे हे साधे सपाट पटल किंवा बंदिस्त रचना असलेल्या कीटकांना प्रलोभित करतात. चिकट पदार्थाने कीटकांना अडकवतात.

चिकट सापळे कृषी आणि घरातील कीटक निरीक्षणासाठी मोठ्या प्रमाणावर वापरले जातात.

फ्लाइट इंटरसेप्शन ट्रॅप

यामध्ये जाळ्यासारख्या किंवा पारदर्शक रचना आहेत, ज्या उडणाऱ्या कीटकांना अडथळा आणतात. बॅरियर ट्रॅपमध्ये एक साधी उभी शीट किंवा भिंत असते जी कीटकांना कलेक्शन कंटेनरमध्ये खाली सरकवते.

पॅन ट्रॅप

हे साबणयुक्त पाण्याने भरलेले साधे उथळ भांडे आहेत. त्यामध्ये अँटीफ्रीझसारखे संरक्षक आणि कीटक मारणारे एजंट वापरले जातात.

पॅन ट्रॅपचा उपयोग ॲफिड किंवा इतर काही लहान कीटकांवर लक्ष ठेवण्यासाठी केला जातो.

पॅन ट्रॅप पिवळ्या रंगाचे असतात, परंतु वेगवेगळ्या प्रजातींना लक्ष्य करण्यासाठी निळा, पांढरा, लाल या सारखे विविध रंग वापरले जातात.

बाटली सापळे

फनेलसह पूरक असे हे सापळे आहेत. यामध्ये साबणयुक्त पाणी किंवा अँटीफ्रीझने भरलेल्या बादली किंवा बाटलीमध्ये कीटकांना आकर्षित करण्यासाठी आमिष वापरलेले असते.

अनेक प्रकारचे पतंग या सापळ्यात अडकतात. बाटलीच्या सापळ्यांचा मोठ्या प्रमाणावर वापर केला जातो.

ग्रेन प्रोब

ग्रेन प्रोब हा सापळा साठवलेल्या धान्याच्या कीटकांवर लक्ष ठेवण्यासाठी वापरला जातो.

यामध्ये एक लांब दंडगोलाकार नळी असते ज्यामध्ये त्याच्या लांबीसह अनेक छिद्रे असतात. हा सापळा धान्याच्या आत विविध खोलीवर ठेवला जातो.

सौर फोटोव्होल्टाइक कीटक प्रकाश सापळा

फोटोव्होल्टाइक पॅनेल मल्टी क्रिस्टलाइन सिलिकॉन सोलर सेल्स बॅटरी चार्ज करण्यासाठी पुरेसा व्होल्टेज निर्माण करण्यासाठी वापरली जाते.

सीलबंद लीड ॲसिड बॅटरी ही साठवलेल्या विद्युत ऊर्जेचा स्रोत आहे. यास स्टोरेज सेल बॅटरी म्हणतात.

चार्ज कंट्रोलर युनिट बॅटरीमधून पॅनेलकडे प्रवाहाच्या उलट प्रवाह रोखते. बॅटरीला जास्त चार्ज होण्यापासून संरक्षण करते.

रिले सर्किट : रिलेचा वापर सूर्यास्तानंतर चालू करण्यासाठी आणि सूर्योदयानंतर बंद करण्यासाठी केला जातो. हे सतत चालू असते.

एलईडी लाइट म्हणून कीटक आकर्षित करण्यासाठी UV-A निळा एलईडी बल्ब आणि पिवळा एलईडी बल्ब वापरला जातो.

चालू/बंद स्वीचचा वापर संपूर्ण यंत्रणा चालू किंवा बंद करण्यासाठी केला जातो.

बल्ब असेंब्ली ठेवण्यासाठी स्टँडवर बल्ब होल्डिंग फनेलची व्यवस्था आहे.

कीटक गोळा करणारे कक्ष ः हे बल्ब होल्डिंग फनेल कीटकांसाठी संकलन युनिट म्हणून कार्य करते.

बॅटरी बॉक्स ः बॅटरी, सोलर चार्ज कंट्रोलर, रिले, ऑन/ऑफ स्वीच, पॉवर आउटलेट्स आणि इनपुट ठेवण्यासाठी.

थ्री लेग सपोर्ट आधारित फ्रेमवर, पिकाच्या उंचीनुसार बल्बची उंची ठरविण्याची व्यवस्था आहे.

- डॉ. राहुल रामटेके, ७५८८०८२८६५

(विभाग प्रमुख, अपारंपरिकऊर्जा विभाग)

- डॉ. स्मिता सोलंकी, ८००७७५२५२६

( विभाग प्रमुख, कृषी यंत्र व शक्ती विभाग)

(कृषी अभियांत्रिकी व तंत्रज्ञान महाविद्यालय, वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ, परभणी)