विविध अभ्यासांत असे दिसून आले आहे, की लहान शेतजमीन धारक विक्रीयोग्य शेतीमालात (Agriculture Produce) ५४ टक्के योगदान देतात. शेतकऱ्यांची शेतीमाल साठवणक्षमता (Agriculture Storage Ability) नसल्यामुळे कापणीनंतर लगेच त्यांना शेतीमाल विक्री करण्यास भाग पडते. अशा विक्रीचा वाटा विक्रीयोग्य शेतीमालात सुमारे ५० टक्के आहे. कापणी केलेला शेतीमाल साठा ठेवण्यास त्यांची असमर्थता मुख्यत्वे आर्थिक मजबुरीमुळे आहे. परंतु त्यास पुढील विविध कारणे जबाबदार आहेत.

कमी शेतीमाल असल्याने गोदामांमध्‍ये शेतकऱ्यांना थेट प्रवेश न मिळणे.

गावपातळीवर उत्पादनाचे प्रारंभिक एकत्रीकरण, यासाठी मान्यताप्राप्त गोदामांची कमी संख्या असणे अथवा गोदाम उपलब्ध नसणे.

शेतकऱ्यांसाठी काढणीपश्‍चात बाजार व्यवस्थेची कमतरता.

तारण वित्तपुरवठा करण्यासाठी आणि निगोशिएबल वेअर हाउस रिसिट (NWR) जारी करण्यासाठी यंत्रणेचा अभाव.

वेअर हाउसिंग क्षमतेच्या आवश्यकतेचे योग्य मूल्यांकन

गोदामे ही शेतीमाल उत्पादने एकत्रित करण्याचा पुढील टप्पा आहे. असे एकत्रीकरण मोठ्या बाजारपेठा व वाहतुकीसाठी रेल्वे किंवा जहाज असले तरी सक्षम ठरू शकते. तसेच गोदामे बाजाराच्या जवळ शेतीमालाचे वितरण केंद्र म्हणून देखील कार्य करतात.

गोदाम उभारणी किंवा त्याची क्षमता ठरविण्यासाठी वेअर हाउसिंग क्षमतेच्या आवश्यकतेचे योग्य मूल्यांकन करण्यासाठी साठवण्यायोग्य कृषी उत्पादनाचे वर्तमान आणि अंदाजित पीक पद्धती, उत्पादनातील हंगाम आणि गोदाम कार्यक्षेत्रातील मागणी किंवा बाजारपेठेची गरज याबाबतची माहिती असणे आवश्यक असते. पुढील काळात देशात एकसंध कृषी बाजार निर्मितीकरिता वेअर हाउसिंग नेटवर्क तयार करण्याची गरज निर्माण होऊ शकते आणि मोठ्या प्रमाणात शेतीमाल हाताळणीकरिता गोदामांची आवश्यकता असताना त्याचे मूल्यांकन करणे आवश्यक असणार आहे.

कृषी उत्पादनाचे जीवनमान, निर्यात आयात धोरण, उपभोगाचा ट्रेंड इत्यादींसह बाजारपेठेतील प्रवेश याचा अभ्यास करणे आवश्यक असून यांचाही समावेश गोदामांचे मूल्यांकन करताना करणे आवश्यक आहे.

शेतकरी स्वत:च्या कुटुंबाची गरज भागविण्यासाठी आवश्यक शेतीमाल स्वत:कडे ठेवून उर्वरित विक्रीयोग्य शेतीमाल बाजारपेठेत आणण्यासाठी ठेवतो, याची माहिती सहज उपलब्ध होत नाही. सदर माहिती उपलब्ध झाल्यास त्या कार्यक्षेत्रातील गोदाम क्षमता ठरविणे सोपे होऊ शकेल.

गोदाम पावती प्रणाली (WRS)

वेअर हाउस पावती (WR) हे गोदामाद्वारे जारी केलेले हार्ड किंवा सॉफ्ट स्वरूपात दस्तऐवज असतात. ही पावती गोदामातील व्यवस्थापक शेतीमालाच्या बदल्यात शेतीमाल पुरवठा करणाऱ्या व्यक्तीला /मालकाला (शेतकरी, व्यापारी, प्रक्रियादार) यांना देतो आणि जमा केलेल्या वस्तूंचे शीर्षक प्रमाणित करतो. यामध्ये त्याचा प्रकार, प्रमाण आणि गुणवत्ता (ग्रेड) आणि साठवणूक ही दर्शविलेले असते. या पावतीचा उपयोग क्रेडिट आणि फ्यूचर्स ट्रेडमध्ये प्रवेश करण्यासाठी होतो.

मूलभूत गोदाम पावतीचे (WR) तत्त्व म्हणजे गोदामामध्ये साठवलेल्या वस्तूंचे प्रमाण आणि प्रकार प्रमाणित करणे. गोदामामध्ये साठवलेले उत्पादन कर्ज मिळवण्यासाठी तारण म्हणून वापरले जाऊ शकते. अशा वित्तपुरवठ्यासाठी आणि ही प्रणाली कार्यरत करण्यासाठी, गोदामाची पावती विश्‍वासार्ह म्हणून मानली जाते. सुव्यवस्थित गोदाम प्रणाली शेतीची कार्यक्षमता सुधारण्यासाठी उपयुक्त ठरू शकते.

एका वेळी कृषी उत्पादनाची खरेदी-विक्री करण्यास परवानगी प्राप्त होऊन शेतीमालाच्या चांगल्या दराद्वारे कृषी उत्पादनाची विक्री ऑनलाइन मार्केटिंग प्लॅटफॉर्मच्या मदतीने एखाद्या ठिकाणी किंवा पसंतीच्या खरेदीदारासह करता येऊ शकते. परंतु हे सर्व गोदामांद्वारे सेवांचे वितरण, माल साठविण्यात उत्कृष्टता व कौशल्य, ऑनलाइन लिलाव आणि विक्रीसाठी प्रणालीचे एकत्रीकरण, स्वच्छता व प्रतवारीची सुविधा इत्यादीवर अवलंबून असते.

गोदाम पावती प्रणाली (डब्ल्यूआरएस) शेतकऱ्यांना गोदाम पावतीच्या (WR) बदल्यात साठवण्यायोग्य शेतीमाल जमा करण्यास साहाय्य करते.

गोदाम पावती प्रणाली (WRS) शेतकरी वर्गाला बाजारपेठेचे आर्थिक फायदे उपलब्ध करून देण्यासाठी एक सक्षम, कायदेशीर आणि नियामक चौकट आहे. याकरिता गोदामांना परवाना मिळणे आवश्यक असून, शेतकरी शेतीमालाचे मालक असल्याने शेतीमालाचे रक्षण करणे आवश्यक आहे, तसेच याला विमा आणि आर्थिक साह्य मिळणे आवश्यक आहे. याकरिता बँकिंग व्यवस्थेचाही जवळचा सहभाग गरजेचा असून, या व्यवस्थेचा एक भागधारक या नात्याने गोदामाच्या पावत्यांचा त्यांनी सन्मान करणे अपेक्षित आहे.

एक सुविकसित निगोशिएबल वेअरहाऊस रिसीट फायनान्स प्रणालीचा फायदा शेतकऱ्यांना घेता येणे आवश्यक आहे. यामुळे शेतकऱ्यांना अनौपचारिक कर्ज (सावकार व इतर यंत्रणा) देण्याच्या क्षेत्राचे दरवाजे ठोठावण्यापासून मुक्तता मिळणार असून, बँका/वित्तीय संस्था, विमा कंपन्या, कमोडिटी एक्स्चेंज यांच्यासोबतच्या अर्थव्यवस्थेसोबत शेवटी ग्रामीण अर्थव्यवस्था विकसित होणार आहे.

- प्रशांत चासकर,

९९७०३६४१३०

(शेतीमाल तारण व्यवस्थापन सेवा तज्ज्ञ, प्रकल्प अंमलबजावणी कक्ष, एमसीडीसी, स्मार्ट

महाराष्ट्र सहकार विकास महामंडळ मर्या. पुणे)