Kitchen Garden : संपूर्ण देशात विविध राज्यांत सुमारे १ लाख शाळेत परसबागा सुरू झाल्या आहेत. महाराष्ट्र राज्यातही हा उपक्रम सुरू केला आहे. याला विविध शाळांतून उत्तम प्रतिसाद मिळाला आहे. विद्यार्थ्यांची निसर्गाशी जवळीक निर्माण व्हावी, पोषक आहार मिळावा, कुपोषण दूर व्हावे, असे विविध चांगले हेतू या उपक्रमात आहेत.

१) शालेय परसबाग उपक्रम पार्श्‍वभूमी ः राज्य सरकारने ११ जुलै २०२३ रोजी तसेच केंद्र शासनाने १५ ऑक्टोबर २०१९ रोजी प्रत्येक शाळेत सेंद्रिय पद्धतीने परसबाग व आहार बगीचा सुरू करण्याचे आदेश दिले आहेत. संपूर्ण देशात विविध राज्यांत सुमारे १ लाख शाळेत परसबागा सुरू झाल्या आहेत. महाराष्ट्र राज्यातही हा उपक्रम सुरू केला आहे. याला विविध शाळांतून उत्तम प्रतिसाद मिळाला आहे. राज्यात शालेय परसबाग स्पर्धा आयोजित करण्यात आली. विद्यार्थ्यांनी पिकवलेला भाजीपाला, फळे शालेय पोषण आहारात समाविष्ट करून विद्यार्थ्यांना देण्यात येत आहेत. विद्यार्थ्यांची निसर्गाशी जवळीक निर्माण व्हावी, पोषक आहार मिळावा, कुपोषण दूर व्हावे, असे विविध चांगले हेतू या उपक्रमात आहेत.
मध्यंतरी मी शिक्षण खात्याचे प्रधान सचिव रणजितसिंह देओल यांची मंत्रालयात भेट घेतली. त्यांना शेतीबाबत आस्था आहे. त्या वेळी शालेय परसबाग उपक्रमात अजून काय सुधारणा करता येईल याबाबत चर्चा झाली. काही शाळांतील अपुरी जागेवरील उपाय म्हणून मी त्यांना अल्पकालीन भाजीपाल्याचा (मायक्रोग्रीन) समावेश करण्याची विनंती केली. त्यांच्या सूचनेनुसार याबाबतचीही माहिती मी उपलब्ध करून दिली. त्याचा त्यांनी या शासन परिपत्रकात समावेश केला आहे.

२) अल्पकालीन भाजीपाल्याचा सद्यःस्थितीतील वापर ः कोकण किनारपट्टीत अनेक वर्षांपासून वाळूमध्ये मेथी लावण्यात येते. सुमारे एक आठवड्यात मेथी काढून स्वच्छ करून भाजीसाठी वापरण्यात येते. मुंबईसारख्या शहरात या मेथीची विक्री करण्यात येते. कोकणात वालापासून तयार केलेले मायक्रोग्रीनचा वापर आहारात करण्यात येतो.
३) सर्वसाधारण लागवड पद्धत ः या अल्पकालीन पालेभाज्या कमी जागेत, कमी श्रमात लावता येतात. हा अल्पकालीन भाजीपाला सुमारे ३ ते ४ इंच खोलीच्या माती, वाळू, लहान रेती, कोकोपीट इत्यादीमध्ये लावता येतो. मातीतून पाण्याचा निचरा होणे आवश्यक असते. या लागवडीसाठी एक ते दोन फूट रुंदीचे वाफे, लहान कुंड्या पुरेशा असतात. यासाठी चांगले पाणी वापरावे, घाणेरडे पाणी वापरू नये.
अल्पकालीन सूक्ष्म भाजीपाला (मायक्रोग्रीन) मध्ये मेथी, वाल, हरभरा, मूग, बीट, मका, मुळा, मोहरी, सूर्यफूल, कांदा, वाटाणा, चवळी, पालक, राजमा, गहू (गव्हांकुर) इत्यादींची लागवड करता येते. अल्पकालीन भाजीपाल्याची लागवड कोणत्याही हंगामात करता येते. यांची लागवड शाळा व अन्यत्र सहज शक्य आहे. दर दोन- तीन दिवसांनी लागवड करत राहिल्यास वारंवार भाजी उपलब्ध होते.

४) अल्पकालीन भाजी काढण्याचा कालावधी व पद्धत ः या पौष्टिक अल्पकालीन पालेभाज्या (मायक्रोग्रीन) कमी कालावधीत म्हणजे ७ ते १० दिवसांत तयार होतात. बीची रुजवण झाल्यावर दोन ते तीन दिवसांत अंकुर व मुळे येतात. त्यानंतर बीच्या दलासोबत दोन कोवळी पाने येतात. या भाजीचे कोवळे खोड, बीची दले, व दोन ते चार कोवळी पाने हा जमिनीवरील भाग भाजी करण्यासाठी वापरण्यात येतो. पाणी दिल्याने रोपे काढणे सहज शक्य होते. त्यामुळे भाजी तयार झाल्यावर पाणी देऊन रोपे उपटून काढावी. मुळे व्यवस्थित कापावीत, भाजी हलकेच स्वच्छ धुवावी. मुळांचा भाग काढून टाकावा. जमिनीवरील भाजीचा भाग पाण्याने स्वच्छ करून वापरावा.
दुसरी पद्धत म्हणजे जमिनीवरील भाग कात्रीने कापून घ्यावा. हा भाग पाण्याने स्वच्छ करून वापरावा. त्यानंतर काही कालावधीनंतर पाने परत आल्यास पुढच्या वेळी वापरता येतील. या अल्पकालीन सूक्ष्म पालेभाज्या शिजवून मध्यान्ह भोजनात वापराव्या.

५) उत्पन्नाचे साधन ः मायक्रोग्रीनची व्यवस्थित विक्री व्यवस्था केल्यास त्यापासून चांगले उत्पन्न मिळवता येते. केरळमधील एक कल्पक व्यक्ती श्री. अजय गोपीनाथ हे कोचीन शहरातील त्यांच्या घरात अल्पकालीन भाजीपाला लागवड करतात. त्याला वेळप्रसंगी कृत्रिम प्रकाश देतात. विविध शहरांत ते हा अल्पकालीन भाजीपाला कल्पकतेने विक्री करत असल्याने त्यांना महिन्यात २ ते ३ लाख रुपये उत्पन्न मिळते.
६) समन्वय व व्याप्ती ः सर्व शाळांनी जवळचे कृषी विज्ञान केंद्र, कृषी शाळा, कृषी क्षेत्रात काम करणाऱ्या अशासकीय संस्था (NGO), सेंद्रिय शेती करणारे पालक, शेतकरी, कृषी तज्ज्ञ व्यक्ती, यांचे मार्गदर्शन व सहकार्य घेतल्यास या उपक्रमाला निश्‍चितच चालना मिळू शकेल.

७) उपक्रमाचे विविध सकारात्मक उपयोग ः माझे वडील कै. बळीराम जाधव हे अभ्यासू शिक्षक होते. त्यांना शेतीची प्रचंड आवड व माहिती होती. मी प्राथमिक शाळेत असताना आम्हा सर्व विद्यार्थ्यांना अल्पकालीन मेथीची लागवड करण्याचे तंत्र त्यांनी पुढील प्रमाणे कल्पकतेने शिकविले. त्यामुळे माझ्या मनात बालवयापासून शेतीची आवड व आस्था निर्माण झाली. या उपक्रमातून विद्यार्थ्यांमधील कल्पकता व सृजनशीलता यांना चालना देता येईल. त्यामुळे शालेय परसबाग उपक्रम हे कृषी- पर्यावरण शिक्षणाचे एक महत्त्वपूर्ण पाऊल आहे.
------------------

प्रमोद बळीराम जाधव, ९४२३३७५२९२
ई-मेल mrpramodjadhav@yahoo.co.in

(लेखक सिंधुदुर्ग येथील समाज कल्याण विभागात उपायुक्त आहेत.)