रोगप्रतिबंधाकरिता संसर्गजन्य आजारावरील लसीकरण नियमित करणे महत्त्वाचे आहे.
प्रत्येक म्हैसपालकाने म्हशीचे दूध उत्पादन नियमित व योग्य राहण्याकरिता म्हशींना निरोगी व सुदृढ ठेवणे आवश्‍यक आहे. म्हशींना कोणत्या प्रकारचे आजार विविध अवस्थांमध्ये होतात, याबाबतची माहिती असावी. कोणते आजार हे सामान्य असतात. तसेच, गंभीर आजारामध्ये किती नुकसान होणार याचा अंदाज असणेही गरजेचे आहे. सामान्य आजार जसे अपचन, भूक न लागणे, पोटफुगी, रवंथ न करणे इ.च्या नोंदी ठेवून घरगुती योग्य औषधांचा उपचार करण्यास हरकत नाही. म्हशीच्या चयापयाचे आजार जसे दुग्धज्वर, किटोसीस, प्रसूतिपश्चात हिमोग्लोबिन कमतरता हे कोणत्या घटकामुळे होतात व यासाठी प्रतिबंधक उपाययोजना काय अाहेत, याचीही माहिती असणे उत्पादनावर विपरीत परिणाम न होण्याकरिता आवश्‍यक आहे. वातावरणात विविध जिवाणू व विषाणूंचा वावर असतो. अयोग्य व्यवस्थापनामुळे म्हशीची रोगप्रतिकार शक्ती घटते, त्यामुळे म्हशी विविध संसर्गजन्य रोगांना बळी पडतात. काहीवेळेस म्हशींचा गर्भपात होतो, तसेच उत्पादन व प्रजननावरही विपरीत परिणाम होतो. पर्यायाने मोठा आर्थिक फटका बसतो. संसर्गजन्य आजार व यावरील लसीकरण नियमित करणे हे प्रतिबंधाकरिता महत्त्वाचे आहे. म्हशींच्या आरोग्य व्यवस्थापनामध्ये म्हशीचे प्रमुख चयापयाचे संसर्गजन्य आजार, जंत व गोचीड निर्मूलन व रोगाचे लसीकरण इ.चा समावेश होतो.
म्हशीमधील विविध अाजार १) दुग्धज्वर (दूध ताप) अधिक दूध उत्पादन असणाऱ्या म्हशीमध्ये हा आजार प्रामुख्याने दिसून येतो. मुख्यत्वे नुकत्याच विलेल्या म्हशीमध्ये प्रसूतिपश्चात ४८-७२ तासांत दिसतो. म्हशीच्या दुधावाटे शरीरातील कॅल्शिअम बाहेर पडल्यामुळे, आहारामध्ये कॅल्शिअमची कमतरता (गाभणकाळामध्ये) इ. महत्त्वाच्या कारणांमुळे हा आजार होतो. प्रमुख लक्षणे
२) किटोसीस जास्त दूध देणाऱ्या म्हशीमध्ये आहारातील ऊर्जेच्या कमतरतेमुळे प्रसूतिपश्चात दोन ते चार आठवड्यांत प्रामुख्याने हा आजार दिसून येतो. गर्भावस्थेत संतुलित आहाराची कमतरता, प्रथिनांचे जास्त प्रमाण इ. प्रमुख कारणांमुळे रक्तातील ग्लुकोजचे प्रमाण कमी झाल्यामुळे हा आजार होतो. प्रमुख लक्षणे
३) घटसर्प म्हशीमध्ये प्रामुख्याने दिसून येणारा व तीव्रता जास्त असणारा हा संसर्गजन्य रोग पाश्‍चुरेल्ला मल्टोसिडा जिवाणूंमुळे प्रामुख्याने पावसाळ्याच्या सुरवातीस किंवा पावसाळ्यात होतो. लक्षणे
४) तोंडखुरी किंवा लाळ खुरकूत हा एक अतिशय संसर्गजन्य विषाणूजन्य रोग असून, मरतुकीपेक्षा आर्थिक नुकसान जास्त होते. अाजारी जनावरामार्फत दूषित हवा, चारा, पाणी इ.मार्फत प्रसार होतो. लक्षणे
५) सर्रा (ट्रिपॅजोसोमीयासीस) ः रक्तातील एकपेशीय परोपजीवी ट्रिपायनोसोमा हिन्ससीमुळे रोगाचा प्रादुर्भाव होतो. परोपजीवींची वाढ ही टीबानस जातीच्या माश्‍यांमध्ये होते व माश्‍या चावल्यानंतर रोगाचा प्रादुर्भाव होते. रोगाचा प्रादुर्भाव साधारणपणे पावसाळ्यामध्ये होतो.
संपर्क ः डॉ. एम. व्ही. इंगवले, ९४०५३७२१४२ स्नातकोत्तर पशुवैद्यक व पशुविज्ञान संस्था अकोला.