संतुलित, संपूर्ण आहार तंत्रामुळे जनावरांची प्रजनन क्षमता सुधारते.
जनावरांची दूध देण्याची क्षमता ही प्रामुख्याने जनावरांच्या जाती, प्रजाती, आनुवांशिकता, वेत व वय यावर अवलंबून असते, तर काही अंशी नैसर्गिक ऋतुचक्रावर अवलंबून असते. त्यामुळे जनावरांच्या दूध उत्पादनात चढ-उतार होत असला तरीही आवश्यक समतोल आहार, पालन-पोषण, काळजी, निगा, आरोग्य व योग्य व्यवस्थापन केल्यास दूध उत्पादनामध्ये वाढ करता येऊ शकते. प्रत्येक वेगवेगळ्या जनावरांमध्ये (उदा. गाय, म्हैस, बकरी इ.), एकाच प्रकारच्या जनावरांमध्ये परंतु वेगवेगळ्या जातींनुसार (उदा. गवळाऊ, जर्सी गाय इ.), तसेच एकाच गायीच्या वेगवेगळ्या वासरांमध्ये दुधाचे व दुधातील स्निग्धांशांचे प्रमाण वेगवेगळे असते. त्यामुळे एकाच जातीच्या दोन गायी-म्हशींनी सारखेच दूध व स्निग्धांशांचे प्रमाण द्यावे, असा अट्टाहास करू नये. उन्हाळ्यात दूध उत्पादन व दुधातील स्निग्धांश थोडे कमी, तर हिवाळ्यात थोडे अधिक असते. विदेशी वंशाच्या गायीच्या तुलनेत देशी गायींचे दूध उत्पादन कमी असते, कारण त्यांचा विकास व जडणघडण येथील उष्ण वातावरणाशी जुळवून घेत होत असते.
दुधाळ गायी-म्हशींचे सरासरी दुग्ध उत्पादन (किलो प्रतिवेत) देशी वंशाच्या गायी
गाभण काळात व नंतर घ्यावयाची काळजी..
दुधाळ जनावरांच्या चाऱ्याचे पुढील पाच भागांत वर्गीकरण करता येईल.
संपर्क ः सचिन रामटेके, ९५४५८७२२१२ (पशुसंवर्धन व दुग्धशास्त्र विभाग, पदव्युत्तर महाविद्यालय, महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी)