डॉ. परिक्षित कातखेडे, डॉ. अनिल भिकाने

Animal Care : एप्रिल, मे महिन्यात तापमान हे ३५ अंश सेल्सिअसच्या पुढे गेल्यास त्याचा विपरीत परिणाम हा गाई, म्हशींच्या आरोग्य, कार्यक्षमता, प्रजनन व उत्पादकतेवर होऊ शकतो.

१) उन्हाळ्यामध्ये वातावरणातील तापमानामुळे जनावरांच्या शरीराद्वारे वातावरणातील जास्त उष्णता शोषल्यामुळे किंवा शरीरातील उष्णता उत्सर्जित करण्याच्या प्रक्रियेमध्ये बाधा निर्माण झाल्यास किंवा शरीरामध्ये अतिरिक्त उष्णता निर्माण झाल्यास त्यांच्या शरीरावर या वाढलेल्या तापमानामुळे ताण येतो. त्यांचे शारीरिक तापमान (१०३ ते ११०अंश फॅरानाईट) वाढते.

२) जनावरांची तापमान नियंत्रण करण्याची शारीरिक सहनक्षमता कमी पडल्यास शारीरिक तापमानात वाढ होणे, एका जागी उभे राहणे, बैचेन होणे, खाली बसणे अशी लक्षणे दिसून येतात. यालाच उष्माघात म्हणतात. वेळीच उपचार न केल्यास जनावरे ही उष्माघातास बळी पडतात.

उष्माघाताची कारणे

- मुख्यत्वे वातावरणात असलेले उष्ण तापमान, आद्रता, अतिरिक्त स्नायू काम.

- उन्हामध्ये मालवाहक जनावरांद्वारे केली जाणारे जड कामे.

- पट, पालखी, शोभायात्रा यांमध्ये बैलांना अतिप्रमाणात वापरणे.

- उन्हामध्ये अतिरिक्त काम, पिण्याचे पाणी वेळेवर न मिळणे किंवा मर्यादित उपलब्ध असणे.

- जनावरांना वेळेवर चारा न देता त्यांच्याकडून उपाशीपोटी कामे करून घेणे.

- बैलगाडी रखरखत्या उन्हात उभी करणे, बैलांवरील वजन कमी न करता त्यांना उन्हात उभे ठेवणे, बांधणे.

- गोठ्यांचे नियोजन व्यवस्थित नसणे, खेळत्या हवेचा अभाव, कोंदटपणा, पत्र्याचे छत.

- दुपारच्या वेळी जनावरांची वाहतूक करणे.

- सूर्यप्रकाश सरळ गोठ्यात शिरणे.

- गाई, म्हशींना भर उन्हात रानात चरायला नेणे. चरून आल्यावर मुबलक पिण्याचे पाणी न मिळणे.

- गाई, म्हशी माजावर असताना त्यांना रेतनासाठी मोकाट जनवारांमध्ये दिवसभर सोडून देणे.

- भर उन्हातून आलेल्या जनावारांवर लगेच थंड पाणी ओतणे.

लक्षणे

- वाढलेले शारीरिक तापमान (१०३ ते ११० अंश फॅरानाईट ) हे उष्माघाताचे प्रथम लक्षण आहे.

- जनावराच्या हृदयाचे ठोके वाढतात, श्वसनाचा वेग वाढतो व धापा टाकते, तोंडावाटे श्वास घेतो.

- त्वचा कोरडी व गरम पडते.

- खुराक, चारा खाणे कमी अथवा बंद करते.

- सुरवातीला अतिरिक्त घाम व तोंडातून सतत लाळ गळते.

- जनावरास तहान लागते, जनावर हे पाण्याच्या स्त्रोताकडे जाते, पाण्यामध्ये बसण्याचा किंवा पाणी अंगावर घेण्याचा प्रयत्न करते.

- जसजशी शारीरिक तापमानात (१०७ अंश फॅरानाईट) वाढ होते, तसतसे जनावर धाप टाकते. अशा अवस्थेत कोसळून खाली पडणे, ग्लानी येणे, संज्ञा नाश होणे किंवा उष्माघाताचा बळी जाण्याची दाट शक्यता असते.

- घाम गेल्यामुळे, शरीरातील पाण्याच्या कमतरतेमुळे शरीरातील पाणी व क्षार यांचे असंतुलन होऊन अशक्तपणा येतो.

- सोडियमची कमतरता झाल्यास जनावरांमध्ये पाणी पिण्याची इच्छा मरते. पाण्याची कमतरता निर्माण होते.

- तीव्र उन्हाच्या चटक्यांमुळे पोटदुखीची लक्षणे दिसतात. प्रामुख्याने उठबस कारणे, पाय झाडणे, थेंब थेंब लघवी करणे, घट्ट शेण टाकणे ही दिसून येतात.

-गर्भावस्थेत असणाऱ्या गाई, म्हशींमध्ये गर्भपाताची शक्यता नाकारता येत नाही.

उपचार

- जनावरांना थंड हवेच्या ठिकाणी, गडद छायेत उभे करावे.

- गोठ्यामध्ये थंड हवा खेळती करावी. त्यासाठी शक्य असेल तर पंखा, कूलरची व्यवस्था करावी.

- जनावरांना पिण्यासाठी थंडगार व स्वच्छ पाणी मुबलक प्रमाणात द्यावे.

- बर्फाचे खडे हे चघळावयास द्यावेत. त्याचप्रमाणे ते अंगावर, डोक्यावर फिरवावेत.

- पाठीच्या कण्यावरील बाजूस, अंगावर थंड पाणी ओतावे.

- थंड पाण्याचे कपडे किंवा गोणपाट अंगावर घालू नये.

- जनावर खुराक खात नसल्यास त्यांना काही प्रमाणात गूळ चाटायला द्यावा.

- उष्माघातावर वेळीच उपचार न केल्यास जनावर दगावण्याची दाट शक्यता असते. त्यामुळे आपल्या नजीकच्या पशुवैद्यकास त्वरित संपर्क करावा.

प्रतिबंधात्मक उपाय

- दुपारच्या भर उन्हामध्ये जनावरांना चालवायचे टाळावे.

- दुपारच्या वेळी उष्णतामान जास्त असते. जनावरांद्वारे अतिरिक्त स्नायूकाम करून घेतल्यास त्याचा विपरीत परिणाम हा त्यांच्या शरीराचे तापमान नियंत्रण क्षमतेवर होतो.

- उन्हाळाच्यावेळी पट, पालखी, शोभायात्रांमध्ये बैलांना शक्यतो सकाळी किंवा सायंकाळच्या वेळीस मिरवावे.

- सकाळचा खुराक न देता उपाशीपोटी जड कामे करून घेतल्यास उष्माघाताची शक्यता दाट असते.

- बैलगाडी चालवत असताना जनावरासाठी लागणारे पिण्याचे पाणी, चारा हा बैलगाडीमध्ये ठेवावा.

- जनावरांचा गोठा हा सुद्धा उष्माघात, ताण तणाव याचा एक प्रमुख घटक आहे. त्याचे योग्य व्यवस्थापन करून वातावरणातील तापमान नियंत्रित ठेवण्याचा प्रयत्न करावा.

- छताच्या पत्र्यांना वरच्या बाजूस पांढरा तर खालच्या बाजूस काळा रंग द्यावा. यामुळे गोठ्यातील तापमान कमी होण्यास मदत होते.

- छताच्या पत्र्यांवर शेतातील तुराट्या, पराट्या, कडबा किंवा इतर वनस्पतींचा पालापाचोळा अंथरल्यास गोठ्यात तापमान कमी होते.

- जनावरांच्या शरीरावर दिवसातून २ ते ३ वेळ थंड पाणी फवारावे. शक्य असल्यास फॉगरची मदत घ्यावी.

- गोठ्यांमध्ये हवा खेळती राहावी यासाठी पंखा, कूलरची सोय करावी.

- दुपारच्यावेळी वातावरणातील उष्णतेच्या झळा लागू नये म्हणून गोठ्यामध्ये पाण्याने ओले केलेले गोणपाटाची पडदे लावावीत. यामुळे गोठ्यातील वातावरण थंड राहील.

- माजावर असलेल्या गाई, म्हशींना सकाळी, सायंकाळच्या वेळी कृत्रीम रेतन करावे.

- दूध देणाऱ्या जनावरास दोन्ही वेळी दूध काढण्यापूर्वी थंड पाण्याने धुतल्यास त्यावरील शारीरिक ताण हा कमी होतो. दूध उत्पादनात वाढ होते.

- रेडकांच्या अंगावरील दाट केस हे कापून घ्यावे.

- जनावरांना मुबलक प्रमाणात पिण्यासाठी थंड पाणी उपलब्ध करून द्यावे.

- आहारात नियमित ३० ते ५० ग्रॅम मिठाचे खडे किंवा खनिजक्षार मिश्रण द्यावे. जेणेकरून उन्हाळ्यात शरीराला आवश्यक क्षार उपलब्ध होतील.

- जड काम करून आल्यावर जनावरांना काही काळासाठी मोकळे सोडावे. त्यानंतर थंड पाणी त्यांच्या शरीरावर टाकावे जेणेकरून दिवसभराचा ताणतणाव शारीरिक व मानसिकरित्या कमी होण्यास मदत होईल.

- मुक्त संचार पद्धतीचा गोठा असल्यास त्याच्या अवतीभोवती सावली देणारे वृक्ष लावावेत.

संपर्क: डॉ. परिक्षित कातखेडे, ९३७३२१९३०१, (पशुधन विकास अधिकारी, पशुवैद्यकीय दवाखाना श्रेणी-१, तिवसा, जि.अमरावती)