डॉ. अनिकेत चंदनशिवे, डॉ. शिल्पा गायकवाड, रामेश्‍वरी व्हनकट्टे

बटाटा पिकाची खरीप आणि रब्बी या दोन्ही हंगामांत लागवड (Potato Cultivation ) केली जाते. बटाट्यामधील प्रथिने, कर्बोदके, खनिजे, जीवनसत्त्व मुबलक प्रमाणात असतात. त्यामुळे दैनंदिन आहारासोबतच विविध खाद्यपदार्थांमध्ये मोठ्या प्रमाणात वापर होते. त्यामुळे कायम चांगली मागणी असते. बटाट्याची भारतातून मोठ्या प्रमाणात निर्यात होते.
बटाटा हे पीक कमी कालावधीत तयार होणारे असून, इतर पिकांच्या तुलनेत जास्त उत्पादन मिळते. त्यामुळे पूर्वमशागतीपासून लागवडीपर्यंत योग्य काळजी घेणे गरजेचे असते.

हवामान ः
- बटाटा हे थंड हवामानातील पीक आहे. लागवडी वेळी उष्ण आणि बटाटे पोसण्याच्या वेळी थंड हवामान पिकास पोषक असते.
- वाढीच्या काळात सरासरी १५ ते २० अंश सेल्सिअस इतके तापमान आवश्यक असते.
- अंकुर फुटणेच्या काळात ३४ सेल्सिअस तापमान पोषक असून, बटाटे कंद पोसण्याच्या काळात २१ अंश सेल्सिअस तापमान अनुकूल असते. तापमान २९ अंश सेल्सिअसच्या वर गेले तर कंद तयार होत नाहीत.

जमीन ः
- मध्यम काळी, कसदार, पोयट्याची आणि भुसभुशीत व उत्तम निचरा होणारी असावी.
- जमिनीचा सामू ५ ते ७.५ इतका असावा.
- मध्यम आणि हलक्या, गाळाच्या जमिनीत लागवड चांगल्या पद्धतीने करता येते.

पेरणीची वेळ ः
- बटाटा लागवडीसाठी वेगवेगळ्या आकाराचे व वजनाचे कंद वापरले जातात.
- साधारणपणे मध्यम आकाराचे २५ ते ५५ मिमी किंवा २५ ते ७५ ग्रॅम वजनाचे कंद वापरावेत.
- रब्बी हंगामात ऑक्टोबर ते नोव्हेंबर या काळात बटाटा लागवड करावी.

बेणे निवड ः
- लागवडीसाठी सुप्तावस्था पूर्ण झालेले कंद निवडावेत. नुकतेच काढणी केलेले कंद लागवडीसाठी वापरू नयेत.
- बटाट्यामध्ये सुप्तावस्था असल्यामुळे काही काळ साठवणूक केल्यानंतर कार्यक्षम डोळ्यांची संख्या असलेल्या बेण्याची निवड लागवडीसाठी करावी.
- बेण्याचे वजन ३० ते ३५ ग्रॅम वजनापेक्षा जास्त असल्यास, त्याची २ किंवा ४ भागांमध्ये समान कापणी करावी. कापणी करताना कार्यक्षम डोळ्यांना इजा होणार नाही याची काळजी घ्यावी.

बेणे प्रक्रिया ः
- बेणे प्रक्रियेमुळे कंदापासून होणाऱ्या रोगांचा प्रादुर्भाव टाळला जाऊन बेण्याची वाढ चांगली होते.
- लागवडीपूर्वी बेणे,
स्ट्रेप्टोमायसीन सल्फेट (९० टक्के) अधिक टेट्रासायक्लीन हायड्रोक्लोराइड (१० टक्के एसपी) (संयुक्त घटक) ०.०५ ग्रॅम प्रति लिटर पाणी या प्रमाणे द्रावण करून त्यात अर्धा तास बुडवावेत.
(ॲग्रेस्को शिफारस)

सुधारित जाती ः
१) कुफरी ज्योती ः
- ९० ते १०० दिवसांत तयार होते.
- सुप्तावस्था ६ ते ८ आठवड्यांची असून लागवडीसाठी उत्तम.
- उशिरा आणि लवकर येणाऱ्या करपा रोगासाठी मध्यम प्रतिरोधक.
- उत्पादन क्षमता ः हेक्टरी ३० टन.

२) कुफरी सूर्या ः
- लवकर परिपक्व होणारी, उष्णता सहन करणारी जात.

- कंद आयताकृती, पांढरी गुळगुळीत त्वचा आणि गर फिकट पिवळा असतो.
- मैदानी प्रदेशात रब्बी हंगामासाठी शिफारस.
- उत्पादन क्षमता ः हेक्टरी २५ ते ३० टन.

३) कुफरी लवकर ः
- पठारी प्रदेशात लागवडीकरिता शिफारस.
- ७५ ते ८० दिवसांत तयारी होते.
- उत्पादन क्षमता ः हेक्टरी ३० टन.
- सुप्तावस्था ६ ते ८ आठवड्यांची असून, लागवडीसाठी उत्तम आहे.
- उशिरा आणि लवकर येणाऱ्या करप्यासाठी मध्यम प्रतिरोधक.
- प्रक्रियेसाठी योग्य नाही.

४) कुफरी सिंधुरी ः
- उशिरा परिपक्व होणारी जात असून, साठवणक्षमता चांगली आहे.
- उत्पादनक्षमता ः हेक्टरी ३० ते ३५ टन.
- रोग व किडींना मध्यम प्रतिरोधक.

लागवड ः
- जमिनीची २० ते २५ सेंमी खोल नांगरून भुसभुशीत करावी. रोटाव्हेटरच्या साह्याने ढेकळे फोडून जमीन समपातळीत आणावी.
- लागवडीसाठी सरी वरंबा पद्धती योग्य ठरते. लागवडीसाठी ६० सेंमी अंतराच्या सऱ्या पाडून घ्याव्यात. शिफारशीनुसार खतांच्या मात्रा सऱ्यांमध्ये द्याव्यात. त्यानंतर २० सेंमी अंतरावर बटाटे बेणे ठेवून मातीने झाकून घ्यावे. लागवडीनंतर हलके पाणी द्यावे.
- एक हेक्टर लागवडीसाठी १५ ते २० क्विंटल बेणे पुरेसे होते.

खत व्यवस्थापन ः
- लागवडीपूर्वी रानबांधणी करताना हेक्टरी १५ ते २० टन चांगले कुजलेले शेणखत जमिनीत मिसळावे.
- बटाटा पिकास हेक्टरी नत्र १५० किलो, स्फुरद ६० किलो व पालाश १२० किलो या प्रमाणे रासायनिक खतांची शिफारस आहे. लागवडीवेळी नत्र खताची अर्धी मात्रा आणि स्फुरद व पालाशची संपूर्ण मात्रा द्यावी. उर्वरित नत्र खताची मात्रा लागवडीनंतर १ महिन्याने द्यावी.
- लागवडीवेळी झिंक सल्फेट २० किलो प्रति हेक्टर प्रमाणे शेणखतात मिसळून द्यावे.

पाणी व्यवस्थापन ः
लागवडीनंतर लगेच पहिले हलके पाणी द्यावे. जमिनीलगतच्या फांद्या वाढून त्यांची टोके फुगीर होऊ लागल्यावर आणि बटाटा पोसण्याच्या वेळी ६ ते ८ दिवसांच्या अंतराने पाणी द्यावे. पिकाची वाढ पूर्ण झाल्यावर पाण्याच्या पाळ्या कमी कराव्यात.

आंतरमशागत ः
बटाट्यामध्ये खुरपणी बरोबरच मातीची भर देणे गरजेचे असते. तीन ते चार वेळा खुरपणी करून जमीन भुसभुशीत ठेवावी. खतांचा दुसरा हप्ता देताना झाडांना मातीची भर द्यावी. यामुळे बटाटे चांगले पोसतात व उत्पादनात वाढ होते.

- डॉ. अनिकेत चंदनशिवे, ७०६५७९१११५
(महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी, जि. नगर)