डॉ. अनिल ठाकरे, डॉ. योगेश इंगळे, डॉ. राजेंद्र वानखडे

विदर्भात संत्रा (Orange), मोसंबीसाठी (Mosambi) असलेल्या पोषक हवामानामुळे आंबिया व मृग असे दोन बहर येतात. लिंबूवर्गीय फळझाडामध्ये (Citrus Fruit Crop) साधारणतः ६० टक्के आंबिया, ३० टक्के मृग, तर १० टक्के हस्त बहर येतो. आंबिया बहर डिसेंबर महिन्यातील कमी तापमानामुळे म्हणजेच तापमान ७ अंश सेल्सिअसपेक्षा कमी १० ते १५ दिवस राहिल्यास आंबिया बहर येतो. आंबिया बहरामध्ये मृग बहराच्या दुप्पट फुले येत असली, तरी फुले व फळांची गळ ही मृग बहरापेक्षा अधिक होते. साधारणपणे आंबिया बहरामध्ये ३० हजार फुले येतात, तर मृग बहरामध्ये १५ हजार फुले येतात. मात्र अकोला येथील कृषी विद्यपीठामध्ये घेतलेल्या निरीक्षणामध्ये आंबिया बहरामध्ये फक्त ४ टक्के, तर मृग बहरामध्ये १५ ते २० टक्के फळे झाडावर टिकून राहतात. म्हणजेच आंबिया बहरामध्ये फळगळीचे प्रमाण मृग बहरापेक्षा जास्त असल्याचे दिसून येते. (Management Of Greening Disease And Citrus Psylla)

कालावधी ः जानेवारी ते मार्च (आंबिया बहर)

१) फुलाची गळ ः ज्या फुलांमध्ये फलनक्रिया घडून येत नाही, अशी फुले गळून पडतात. ही फुलांची गळ जानेवारी -फेब्रुवारी महिन्यात आढळून येते.

२) लहान फळाची गळ ः फलन क्रिया घडून आल्यानंतर झाडावर असंख्य लहान फळे असतात. मात्र एवढी फळे झाडावर पोसली जाऊ शकत नसल्यानेही नैसर्गिकरीत्या काही फळांची गळ होते.

सिट्रस ग्रीनिंग ः

सद्य स्थितीत ग्रीनिंग किंवा मंद ऱ्हास हा रोग लिंबूवर्गीय फळपिकातील (संत्रा, मोसंबी, लिंबू) सर्वांत महत्त्वाचा आणि विनाशकारी रोग आहे. त्याचा प्रसार विदर्भामध्ये वाढत चालला आहे. या रोगामुळे लिंबूवर्गीय फळझाडे कमजोर होतात. फांदी मर व ऱ्हास होतो. या रोगाची नोंद भारतात १९६० च्या दशकात प्रथम झाली. हा रोग कंडीडेटस लीबेरीबॅक्टर एशियाटीकस या जिवाणूमुळे होतो. एकदा जिवाणूचा शिरकाव झाडामध्ये झाल्यानंतर झाड जिवंत असेपर्यंत तो सक्रीय राहतो. तो झाडातील अन्नपुरवठा करणाऱ्या ऊतीमध्ये राहतो.

ग्रीनिंग रोगाची लक्षणे :

-जिवाणूचा संसर्ग झाल्यानंतर पानांच्या शिरामधील भाग पिवळा होण्यास सुरुवात होते. पिवळेपणा मध्य शिरेच्या दोन्ही बाजूंस समान नसतो. पाने शेवटी पिवळी पडतात. यापैकी बऱ्याच पानांवर अनेक हिरवे ठिपके आढळून येतात.

-रोगग्रस्त झाडावरील पाने आकाराने लहान राहून ती फांद्यावर उभट सरळ होतात.

-कालांतराने रोगग्रस्त पाने फांद्याच्या शेंड्याकडून गळण्यास सुरुवात होते.

-रोगाचा प्रादुर्भाव झाल्यापासून ३ ते ४ वर्षांत झाडाचा ऱ्हास होतो.

-रोगग्रस्त झाडास येणारी फळे आकाराने लहान राहतात. त्यांची वाढ असमतोल होते. फळाच्या आतील बिया सुरकुतलेल्या असतात. किंवा फळे बीजविरहित असतात.

- फळांच्या रसाची चव कडू होते.

-रोगग्रस्त फळांचा देठाकडील भाग पिवळा नारंगी होऊन खालील भाग अत्याधिक हिरवा होतो.

रोगाचा प्रसार :

१) नवीन कलम तयार करतेवेळी संसर्गग्रस्त बडवूड (कांडी) पासून पसरतो. ग्रीनिंगग्रस्त मातृवृक्षाचे डोळे कलम तयार करण्यासाठी वापरले गेल्यास होतो. रोगग्रस्त झाडापासून डोळे काढण्यासाठी वापरलेल्या अवजारामुळेही रोगाचा प्रसार होतो.

२) बागेमध्ये सिट्रस सायला (शा. नाव - डायफोरीना सिट्री) या किडीमुळे या रोगाच्या प्रसारास मदत होते. या रोगाला हॉगलाँगबिंग (एच.एल.बी.) या नावानेही ओळखले जाते.

नियंत्रणासाठी-

- रोगमुक्त रोपांची लागवड, लागवड सामग्रीची खात्री करणे, सिट्रस सायला नियंत्रण, पोषक घटकांचा पुरेपूर वापर आणि योग्य पाणी व्यवस्थापन हेच या रोगावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी उपलब्ध उपाययोजना आहेत.

सिट्रस सायला :

-संत्रावर्गीय झाडावर येणारी महत्त्वाची कीड.

-झाडावर नवती, बहर फुटायला सुरुवात होताच प्रादुर्भावास सुरुवात.

-जून, जुलैमधील मृग बहर आणि फेब्रुवारी, मार्चमधील आंबिया बहरावर प्रादुर्भाव जास्त असतो. तुलनेने ऑक्टोबर, नोव्हेंबरमधील हस्ताच्या नवतीवर कमी प्रादुर्भाव दिसून येतो.

-मॉन्सूनपूर्व पाउस किंवा पावसाला लवकर सुरुवात झाल्यानंतर नवती व बहर आल्यावर मोठा खंड पडल्यास या किडीचा प्रादुर्भाव वेगाने वाढतो.

ओळख ः

-कीड आकाराने लहान, पिवळसर करड्या रंगाची. पंखांच्या दोन जोड्या.

-मादी नुकत्याच निघालेली कोवळी पाने, कळ्या, फुले व बारीक शेंडे यावर लांबट पिवळसर अंडी घालते. दोन महिन्यांच्या कालावधीत एक मादी सुमारे ५०० अंडी घालू शकते. उन्हाळ्यात एका आठवड्यात अंड्यामधून पिले बाहेर येतात, तर हिवाळ्यात हा कालावधी बराच वाढतो.

-उन्हाळ्यात पिलांची वाढ पूर्ण होण्यास दोन आठवडे, तर हिवाळ्यात ३ ते ४ आठवडे लागतात.

-पिले मळकट पिवळी, सुमारे २ मि.मी. लांब असून, हालचाल मंद असते.

-प्रौढ कीड पिवळसर करड्या रंगाची असून, पंखाच्या विशिष्ट रचनेमुळे त्यांचा मागिल भाग उंचावल्या सारखा दिसतो.

-पूर्ण वाढ झालेला सायला कमाल ६ महिन्यांपर्यंत जिवंत राहू शकतो.

-प्रादुर्भाव झालेल्या झाडावर बारीक साखरेसारखा पदार्थ दिसणे, ही या किडीचा प्रादुर्भाव झाल्याची ओळख आहे.

नुकसान :

१) पूर्ण वाढ झालेले कीटक व पिले हा कोवळी पाने, नवती, कळ्या, फुले, बारीक कोवळ्या फांद्यातून रस शोषतात. बारीक नवती व कळ्यांची भारी गळ होते. फळ धारणेवर विपरीत परिणाम होतो.

२) नवतीची थोडी मोठी पाने वाकडी तिकडी चुरगळल्यासारखी दिसतात.

३) पिलांच्या शरीरातून स्रवलेल्या साखरेसारख्या चिकट पदार्थांवर काळी बुरशी वाढते. परिणामी, अन्ननिर्मिती प्रक्रियेमध्ये बाधा येते.

४) अधिक प्रादुर्भावामध्ये शेंड्याकडील लहान फांद्यासुद्धा वाळतात. अशा फांद्यावर बहरावेळी फलधारणा होत नाही.

५) या किडीमुळे ग्रीनिंग रोगाचा प्रसार होतो. नवती आल्यावर लगेच पावसाचा खंड पडल्यास प्रादुर्भाव जास्त वाढतो. अशा वेळी सतर्क राहून त्वरित फवारणी करावी.

काळजी : फुलांची व लहान फळांची गळ ही अति फुलोरा फुटल्याने व झाडावर पोसली जाऊ शकत नसल्यामुळे नैसर्गिकरीत्या फुले व फळांची गळ होऊ शकते. तसे असल्यास फार काळजीची आवश्यकता नाही. मात्र किडीचा प्रादुर्भाव व लक्षणे दिसल्यास व्यवस्थापनाचे उपाय अवलंबावेत.

व्यवस्थापन :

१) झाडावर भरपूर पालवी राहावी, यासाठी अन्नद्रव्याचा शिफारसीनुसार वापर करावा. सूक्ष्म अन्नद्रव्याची कमतरता आढळून आल्यास त्वरित पुरवठा करावा.

२) संत्र्याच्या अधिक व दर्जेदार उत्पादनाकरिता प्रत्येक झाडाला शिफारशित मात्रा ५० किलो शेणखत अधिक ७.५ किलो निंबोळी ढेप, ९०० ग्रॅम नत्र (१९५३ ग्रॅम युरिया), ३०० ग्रॅम स्फुरद (१८७५ ग्रॅम सिंगल सुपर फॉस्फेट), ३०० ग्रॅम पालाश (५०० ग्रॅम म्युरेट ऑफ पोटॅश) ही खते पाच भागात एक महिन्याच्या अंतराने विभागून द्यावीत. नत्र (३०, ३०, २०, १० व १० टक्के), स्फुरद (४०, ३५ व २५ टक्के) आणि पालाश (१०, १०, ३०, २५ व २५ टक्के) या टक्केवारीत विभागून द्यावा. यासह ५०० ग्रॅम व्हॅम, १०० ग्रॅम स्फुरद विरघळविणारे जिवाणू, १०० ग्रॅम ॲझोस्पिरीलम, १०० ग्रॅम ट्रायकोडर्मा प्रति झाड द्यावे. फक्त नत्र, स्फुरद व पालाश हीच खते विभागून पाच भागात द्यावीत, अन्य खते नाहीत.

३) नागपुरी संत्र्याच्या अधिक उत्पादनासाठी, विद्राव्य खतांची मात्रा ९६०:३२०:३२० ग्रॅम प्रति झाड नत्र, स्फुरद पालाश ठिंबक सिंचनाद्वारे १५ दिवसांच्या अंतराने १० वेळा विभागून द्यावे.

४) रोगमुक्त मातृवृक्षापासून कलम कांडी निवडाव्यात. रोगमुक्त प्रमाणित कलमांचाच लागवडीसाठी वापर करावा.

५) एखाद्या फांदीमध्ये ग्रीनिंगची लक्षणे दिसल्यास तेवढीच फांदी तत्काळ कापून नष्ट करावी. अधिक प्रमाणात प्रकोप असल्यास बाधित झाडे मुळासकट उपटून, जाळून नष्ट करावीत.

६) फांद्याच्या कापणीसाठी वापरली जाणारे औजारे सोडिअम हायपोक्लोराइट (१ टक्का) द्रावणाने निर्जंतुक करावीत.

७) ग्रीनिंग रोगासाठी झाडामध्ये प्रतिकारक्षमता निर्माण करण्यासाठी मुख्य व सूक्ष्म मूलद्रव्ये यांचा संतुलित वापर करावा. ताण तोडल्यानंतर शिफारशित खतमात्रेपेक्षा ५० टक्के अधिक स्फुरद तीन हप्त्यांत विभागून (आंबिया - जानेवारी, मार्च व मे, तर मृगासाठी जून, ऑगस्ट व ऑक्टोबर महिन्यात) द्यावा. तर नत्र व पालाश ही खते पाच हप्त्यात विभागून (आंबियासाठी – जानेवारी, मार्च, मे, जुलै व सप्टेंबर) तर (मृगासाठी – जून, ऑगस्ट, ऑक्टोबर, डिसेंबर व फेब्रुवारी महिन्यांत) तसेच खताच्या पहिल्या हप्त्यानंतर १५ दिवसांनी २०० ग्रॅम प्रति झाड जमिनीतून झिंक सल्फेट व फेरस सल्फेट प्रत्येकी आणि सोबतच टेट्रासायक्लीन हायड्रोक्लोराइड (९० टक्के) ६०० पीपीएम (६ ग्रॅम प्रति १० लिटर पाणी) या प्रमाणे दोन फवारण्या ४५ दिवसांच्या अंतराने कराव्यात.

८) पिवळे चिकट सापळे (३० बाय ४० सेंमी आकाराच्या फोमशीटपासून बनविलेले घरगुती किंवा तत्सम आकाराचे बाजारात उपलब्ध) ३० ते ४० प्रति एकर जमिनीपासून १.५ ते २.० मीटर उंचीवर लावावे. हे चिकट सापळे फेब्रुवारी ते नोव्हेंबर दरम्यान लावावे.

९) सिट्र्स सायला या कीडीच्या नियंत्रणासाठी, फवारणी प्रति लिटर पाणी

निमतेल* १० मिलि किंवा थायामेथोक्झाम (२५ डब्ल्यूजी) ०.३ ग्रॅम किंवा इमिडॅक्लोप्रिड (१७.८ % एसएल)०.५ मिलि किंवा डायफेन्थ्यूरॉन* (५० डब्‍ल्यूपी) २ ग्रॅम किंवा डायमिथोएट* (३० ईसी) २ मिलि.

निमतेल पाण्यात मिसळत नसल्याने प्रति १०० मिलि निमतेलामध्ये १० ग्रॅम डिटर्जेंट पावडर किंवा १० मि.लि. स्प्रेडर मिसळावे.

१०) संत्रा बागेत किंवा आजूबाजूला गोड निंबाची झाडे नसावीत. कारण ही झाडे सायला किडीचे खाद्य असून, प्रजाननाचे फार मोठे स्रोत ठरू शकतात.

११) किडीचा प्रादुर्भाव वाढल्यास त्यावर जगणाऱ्या परभक्षी किडीची संख्यासुद्धा वाढते. लेडी बर्ड बिटलच्या अळ्या व प्रौढ, क्रायसोपाच्या अळ्या सिट्रस सायलाच्या पिलांवर जगतात. म्हणून फवारणी करतेवेळी परभक्षी किडीची संख्या लक्षात घेऊन गरज असल्यासच फवारणीचा निर्णय घ्यावा.

(टीप : लेखातील * केलेल्या कीडनाशकांना लेबल क्लेम नाहीत, मात्र आयसीएआर, सीआयसीआर नागपूर आणि डॉ. पी.डी.के.व्ही., अकोला यांनी संयुक्तपणे दिलेल्या शिफारशी आहेत.)

डॉ. अनिल ठाकरे, ९४२०४०९९६०

(सहयोगी प्राध्यापक -कीटकशास्त्र, संत्रा फळगळ व्यवस्थापन मिशन, कृषी संशोधन केंद्र, अचलपूर)