डॉ. संजय भोयर, डॉ. ज्ञानेश्‍वर कंकाळ, डॉ. विशाखा डोंगरे

पिकाला त्याच्या संपूर्ण जीवन कालावधीत आवश्यक असलेल्या १७ पैकी १४ पोषक अन्नद्रव्यांचा पुरवठा जमिनीमधून (Soil) होत असतो. त्यापैकी बहुतांश पोषक अन्नद्रव्ये कमी अधिक प्रमाणात जमिनीत उपलब्ध असतात.

पिके ती मुळांद्वारे शोषून घेतात. म्हणून जमिनीत मुख्य व सूक्ष्म पीक पोषकद्रव्यांचा साठा किती आहे, हे माती परीक्षणातून (Soil Sample) जाणून घेणे गरजेचे असते. त्यातून पुढील खतांचे सर्व व्यवस्थापन करता येते. यामुळे खर्चातही बचत होते.

आपल्या शेतामधील मातीची सुपीकता व इतर गुणधर्म तपासण्यासाठी आणि ही माती चांगले पीक उत्पादन मिळण्यासाठी सुदृढ आहे किंवा आजारी आहे, हे समजण्यासाठी ‘माती परीक्षण’ अचूकपणे होणे आवश्यक असते.

त्यासाठी परीक्षणासाठी मातीचा नमुना घेण्याबाबत सुस्पष्टता असणे आवश्यक आहे. काही शेतकरी दरवर्षी मातीचा नमुना अत्यंत काळजीपूर्वक घेऊन तो माती परीक्षण प्रयोगशाळेत पाठवतात.

माती परीक्षण अहवालावर आधारित मिळणाऱ्या शिफारशींचा अवलंब करतात. त्याचा त्यांना उत्पादन खर्च वाचणे आणि मातीची प्रत चांगली राहण्याच्या दृष्टीने दुहेरी फायदा होतो.

मात्र अनेक शेतकऱ्यामध्ये माती नमुना घेण्याबाबत अनेक गैरसमज असल्याचे संवाद साधताना लक्षात येते. परीक्षणासाठी मातीचा नमुना घेताना थोडा जरी निष्काळजीपणा झाला, तरी तपासणी अहवाल चुकीचा येऊ शकतो. पर्यायाने अशा अहवालाचा काहीच फायदा होत नाही.

मातीचा नमुना घेण्याबाबत असलेले गैरसमज

१) अनेक शेतकरी शेताच्या चार कोपऱ्यांवर चार आणि एक शेताच्या मधोमध खड्डा खोदून त्यातून मातीचा नमुना घेतात. (हा प्रकार पूर्णतः चुकीचा आहे.)

२) शेतातील कोणतीही माती ओंजळीने भरून ती परीक्षणासाठी पाठविणे. (हेही चुकीचे.)

३) शेतात एखाद्या ठिकाणी दोन ते तीन फूट खोल खड्डा खोदून त्यामधील माती परीक्षणासाठी काढणे. (हेही अयोग्यच.)

४) खोदलेल्या खड्ड्यातील अगदी खालची म्हणजे तळातील माती परीक्षणासाठी घेणे. (चुकीचे आहे.)

५) खड्डा खोदताना त्या खड्ड्यातून निघणारी सर्व माती परीक्षणासाठी घेणे. (चुकीचे आहे.)

६) कोणत्याही उद्देशासाठी सारख्याच पद्धतीने नमुना घेणे. (पूर्णपणे चुकीचे.) कारण वास्तविकदृष्ट्या फळबाग योग्यता तपासणी, हंगामी पिकांचे खत व्यवस्थापन, बहुवार्षिक फळपिकांचे खत व्यवस्थापन इ. बाबीसाठी माती परीक्षण अहवाल हवा असल्यास मातीचा नमुना घेण्याच्या पद्धती अगदी वेगवेगळ्या आहेत.

७) वाटेल त्या जागेची माती नमुना म्हणून घेणे. (चुकीचे आहे.) शेतात अनेक जागा अशा असतात, जेथून मातीचा नमुना घेऊ नये.

शास्त्रीय तत्त्व :

वनस्पती मुळांभोवतीच्या जमिनीमधील मातीच्या विशिष्ट थरातूनच पोषक अन्नद्रव्ये घेतात. या थराला शास्त्रीयदृष्ट्या मूळ-परिवेश (रायझोस्फियर) म्हणतात.

बहुतांश पिके, भाजीपाला पिके, फळझाडे या अन्नद्रव्ये शोषून घेणारी मुळे ही मातीच्या वरील २० ते ३० सेंमीपर्यंतच्या थरात असतात.

अधिक उत्पादन घेण्यासाठी योग्य प्रमाणात खतमात्रा ठरविण्यासाठी मातीचा नमुना घेण्याचे पुढील दोन मूलभूत आधार आहेत :

(१) ज्या जागेवर आपण पीक पेरतो ती जागा.

(२) पीक पेरणी केलेल्या या जागेतील पिकाला पोषक अन्नद्रव्ये पुरविणारा २० ते ३० सेंमी खोलीचा मातीचा ‘मूळ-परिवेश’ असणारा थर.

वरीलप्रमाणे शेतामधील पीक पेरलेल्या किंवा पेरणार असलेल्या भागातील मूळ-परिवेशातील मातीच्या नमुना घेणे आवश्यक असते. त्यालाच मातीचा ‘प्रातिनिधिक नमुना’ म्हटले जाते.

प्रातिनिधिक नमुना शेतातील कोणत्या जागेचा घेऊ नये?

१) शेताच्या कडेचा- धुऱ्याकडील किंवा बांधाकडील भाग, विहिरीजवळची जागा तसेच बांधावरील मोठ्या झाडांची सतत सावली पडणारा भाग, शेताच्या चारही कोपऱ्यावरील भाग इ. ठिकाणी आपण सहसा पीक घेत नाही.

त्यामुळे या जागेमधून पिकाला पोषक अन्नद्रव्ये पुरविली जात नाहीत. म्हणून अशा ठिकाणचा मातीचा नमुना ‘प्रातिनिधिक नमुना’ नसतो.

२) शेतामध्ये पाण्याचा पाट वाहत असणाऱ्या ठिकाणाच्या मातीचा नमुना परीक्षणासाठी घेऊ नये. ही माती सतत ओली राहत असल्यामुळे अशा मातीमधील पोषक अन्नद्रव्ये आणि इतर गुणधर्म शेतामधील इतर ठिकाणच्या मातीपेक्षा वेगळे असतात. तेथील मातीचा परीक्षण अहवाल चुकीचा येऊ शकतो.

३) शेतात सेंद्रिय खताचा पुरवठा करण्यासाठी गुरे, शेळ्या-मेंढ्या बसवल्या जातात. अशा ठिकाणी जनावरांचे मलमूत्र मातीच्या वरच्या थरात मिसळली जातात.

अशा मातीमध्ये त्या शेतातील अन्य जागांच्या सर्वसाधारण मातीपेक्षा पोषक अन्नद्रव्ये आणि इतर घटकांचे प्रमाण जास्त असते. शक्यतो शेतात जनावरे बसविण्यापूर्वीच योग्य पद्धतीने मातीचा नमुना घ्यावा.

४) शेतातील पिकांच्या अवशेषांचा काडी-कचरा वेचून त्याचे ढीग करून तो शेतातच जाळून टाकण्याची पद्धत आहे. हे चुकीचे असून, काडी-कचरा जाळलेल्या जागेवरील माती व त्यातील पोषक अन्नद्रव्यांच्या निर्मितसाठी कार्यरत सूक्ष्मजीव नष्ट झालेले असतात.

उष्णतेमुळे त्या जागेवरील पोषक अन्नद्रव्यांचे रासायनिक स्वरूप आणि प्रमाणसुद्धा बदलून जाते. त्यांची उपलब्धता बिघडते. म्हणून जळालेल्या जागेवरील मातीचा नमुना घेऊ नये.

५) शेतात पेरणीपूर्वी शेणखत, कंपोस्ट खत किंवा सेंद्रिय खत टाकले जाते. त्याचे शेतात अनेक ठिकाणी ढीग केले जातात. अशा ठिकाणचा नमुना घेऊ नये.

६) रासायनिक खते दिल्यावर दोन ते तीन महिन्यांनंतर अशा जागेवरील मातीचा नमुना घ्यावा. कारण खते दिल्यानंतर त्याचे कमी अधिक अंश शेतामध्ये दोन ते तीन महिन्यापर्यंत राहू शकतात.

७) पाऊस पडल्यावर किंवा ओलीत केल्यावर मातीमधील काही पोषक अन्नद्रव्यांचे विनियमन बदलून जाते आणि त्यांची उपलब्धता बदलते. अशा वेळी ओल्या जमिनीतून शक्यतो मातीचा नमुना घेऊ नये.

अपरिहार्य स्थितीमध्ये अशा जागेवरील मातीचा नमुना घेतल्यास तो प्रथम सावलीत वाळवावा. नंतर प्रयोगशाळेत तपासणीसाठी पाठवावा.

८) शेतात खोल नांगरणी केल्यामुळे मातीच्या थरांची उलथापालथ झालेली असते. अशा जागेवर आपण मातीचा नमुना घेण्यासाठी व्यवस्थितपणे खड्डा खणू शकत नाही आणि नेमकी मूळ-परिवेशातील माती घेऊ शकत नाही.

त्यामुळे नांगरणी करण्यापूर्वीच माती परीक्षणासाठी मातीचा नमुना घ्यावा. अशा प्रकारे आपला माती परीक्षण अहवाल योग्य येण्यासाठी वरीलप्रमाणे खबरदारी घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

कोणत्याही हंगामी किंवा फळ पिकांच्या लागवडीचे नियोजन करण्यापूर्वी पूर्वीचे पीक काढून झाल्यानंतर मातीचा प्रातिनिधिक नमुना काढून घ्यावा. तो अधिकृत परिक्षण प्रयोगशाळेत पाठवावा.

डॉ. ज्ञानेश्‍वर कंकाळ, ०८२७५१५२५५७ (सहाय्यक प्राध्यापक, मृद्‌ विज्ञान व कृषि रसायनशास्त्र विभाग, डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ, अकोला.)