डॉ. आनंद कर्वे

सूर्याची ऊर्जा (Sun Energy) वापरून कार्बनयुक्त अन्न निर्माण करण्याची क्षमता केवळ वनस्पतींमध्येच असते. त्यामुळे जगात वनस्पती आहेत म्हणूनच प्राणीही आहेत. वनस्पतींना कार्बन हे मूलतत्त्व हवेतून मिळते, ऑक्सिजन आणि हायड्रोजन त्यांना पाण्यातून मिळतात, तर नायट्रोजन, फॉस्फरस, पोटॅशिअम, कॅल्शिअम, सिलिका, लोह, जस्त, गंधक, तांबे, मॅग्नेशिअम, मॅंगेनीज, बोरॉन, कोबाल्ट, मॉलिब्डेनम इत्यादी मूलद्रव्ये (Elements) त्यांना जमिनीतून मिळतात. हीच मूलद्रव्ये इतरही सर्व जैव घटकांना लागतात. म्हणून आपण असा निष्कर्ष काढू शकतो, की जिथे हिरव्या वनस्पती वाढतात अशा जमिनीत जीवसृष्टीला लागणारी सर्व मूलद्रव्ये असतात. मग प्रश्‍न उद्‍भवतो तो असा, की आपल्या शरीराला कोणत्याही खनिज मूलद्रव्याची कमतरता भासू नये यासाठी आपण माती (Soil) खायला काय हरकत आहे?

माती खाण्यास युनानी औषधशास्त्रात मान्यता आहे. त्यामुळे ज्या शहरात मुसलमान लोकांची बरीच वस्ती आहे, अशा ठिकाणी पाकिस्तानातून आयात केलेली एक खास प्रकारची खाण्याची माती वापरली जाते. भारतात अनेक ठिकाणी, अगदी पुण्यात सुद्धा, ही माती मिळते. उपलब्ध आकडेवारीनुसार महाराष्ट्रातल्या औरंगाबाद शहरात तर दर वर्षी १६ टन माती खाण्यासाठी वापरली जाते.

युनानी तिब्बा आणि आयुर्वेद या दोन्ही पारंपरिक आरोग्यपद्धतींना आता आधुनिक विज्ञानाची जोड देण्याचे प्रयत्न सुरू झाले आहेत; पण अद्याप त्यात बरेच काम बाकी आहे. कोणताही पदार्थ गिळल्यानंतर तो आपल्या शरीरात शोषला जाण्यापूर्वी तो पाण्यात पूर्णपणे विरघळणे आवश्यक आहे. पाण्यात न विरघळणारे अनेक पदार्थ, उदाहरणार्थ स्टार्च, प्रथिने आणि तैले आपण खातो.

आपल्या आतड्यातील पचनक्रियेत त्यांचे पाण्यात विरघळतील अशा स्वरूपात परिवर्तन केले जाते आणि मगच ते शरीरात शोषले जातात. आपल्या आसमंतातील हवेत थोडीफार धूळ नेहमीच असते आणि तिचा काही अंश आपल्या पोटात सतत जातच असतो. मातीमध्ये अनेकविध खनिजे असतात, पण ती पाण्यात विरघळत नाहीत. कारण मातीतली खनिजे बहुतेक करून सिलिकेट या स्वरूपात असतात. पाण्यात विरघळणारे खनिज पदार्थ पावसाने कधीच धुपून समुद्रात गेले आहेत.

मी २०१० मध्ये असे दाखवून दिले होते, की आपण जमिनीत नुसती साखर जरी घातली तरी जमिनीतल्या सूक्ष्मजंतूंचे गुणन होऊन त्यांच्या संख्येत वाढ होते. साखरेत कोणतेच खनिज पदार्थ नसतात; त्यामुळे या प्रयोगाने हे सिद्ध झाले, की सूक्ष्मजंतू आपली संख्या वाढविताना त्यांना लागणारे खनिज पदार्थ मातीतून घेतात. हाच नियम आपल्या पोटातल्या सूक्ष्मजंतूंना लागू होतो का, हे पाहण्यासाठी आमच्या संस्थेत आम्ही बायोगॅस संयंत्रात माती घालून पाहिली. बायोगॅस संयंत्रात जनावरांच्या पोटातले सूक्ष्मजंतूच कार्यक्षम असतात. या प्रयोगात आम्हाला असे आढळले, की बायोगॅस संयंत्रात घातलेली माती हळूहळू कमी होत गेली. म्हणजेच माती पाण्यात अविद्राव्य असली, तरी आपल्या आतड्यातील सूक्ष्मजंतू माती खाऊ शकतात.

पेशिकाद्रव्य प्रथिनांनी बनलेले असते आणि नायट्रोजन हा प्रथिनांचा एक प्रमुख घटक असतो. जीवमात्रांच्या पेशिकांमधील जैवरासायनिक क्रिया जीवमात्रांना सोसेल इतक्या सौम्य तापमानात आणि योग्य पीएच मूल्यात पेशिकांमध्ये घडवून आणण्याचे काम विकर नावाची प्रथिने करतात. रासायनिक क्रियांमध्ये प्रत्यक्ष भाग न घेता ती क्रिया घडवून आणणाऱ्या मध्यस्थांचे काम विकर करतात. प्रत्येक पेशिकेला तिला कराव्या लागणाऱ्या सर्व क्रियांना आवश्यक असणारे विकर स्वतःच तयार करावे लागतात. रासायनिक क्रियेत प्रत्यक्ष भाग घेण्यासाठी जे रेणू पेशिकांमध्ये वापरले जातात त्यांना सहविकर असे म्हणतात.

काही सहविकर मानवाला आपल्या शरीरात निर्माण करता येतात, तर काही सहविकर मानवाला बाहेरून घ्यावे लागतात. बाहेरून घ्याव्या लागणाऱ्या सहविकरांना व्हिटॅमिन (जीवनसत्त्वे) असे म्हटले जाते. बऱ्याच सहविकरांमध्ये खनिज मूलद्रव्येही असतात. रक्तातल्या हिमोग्लोबीनमध्ये आणि पेशिकेच्या चयनात ऑक्सिडीकरणासाठी लागणाऱ्या सायटोक्रोममध्येही लोह असते. शरीराला पुरेसे लोह मिळाले नाही, तर ॲनिमिया (रक्तक्षय) हा रोग होतो. बी-१२ या व्हिटॅमिनमध्ये कोबाल्ट असते म्हणून त्याला कोबालामाइन असेही म्हटले जाते.

मज्जासंस्थेतील संदेशवहनासाठी पोटॅशिअमयुक्त सहविकर लागतो तर थायरॉइड ग्रंथीच्या कार्यासाठी आयोडीनयुक्त सहविकर लागतो. जर सेलेनियमची कमतरता असेल तर मेंदू नीट कार्य करीत नाही. ज्या सहविकरांमध्ये खनिज मूलद्रव्ये असतात असे सहविकर आणि इतरही काही सहविकर आतड्यामधील सूक्ष्मजंतूंमार्फत बनविले जातात. याचा पुरावा असा, की प्रतिजैवके देऊन ज्यांच्या आतड्यातले सूक्ष्मजंतू नष्ट केले आहेत, अशा उंदरांमध्ये अनेक प्रकारच्या व्हिटॅमिनची कमतरता दिसून येते.

शिवाय अनेक इंद्रियांच्या आणि उतींच्या घटनेतच खनिजमूलद्रव्ये असतात. उदा. आपले केस आणि नखे यांमध्ये गंधक असते. आपली हाडे आणि दात मुख्यतः कॅल्शिअम फॉस्फेटपासून बनलेली असतात. पेशींमधील नाभिकाम्लात फॉस्फरस असतो. याशिवाय जस्त, बोरॉन, तांबे, मँगेनीज, मॅग्नेशिअम, मॉलिब्डेनम ही मूलद्रव्येही विविध कार्यांसाठी लागतात.

ती सर्व आपल्याला अन्नातून मिळतात; पण पोटभर अन्न मिळत असूनही बरेचदा विशिष्ट खनिज घटकांच्या कमतरतेने आजार उद्‍भवतात. गरोदर स्त्रियांना बरेचदा माती खावीशी वाटते, याचेही कारण त्यांच्या आहारातली खनिज घटकांची कमतरता हेच असावे. कमी पडणाऱ्या खनिज घटकांची आपूर्ती करण्यासाठी ज्यात ही खनिजद्रव्ये आहेत अशी औषधे औषधालयांमध्ये विकत मिळतातच. पण रोज थोडी माती पोटात गेली तर आपल्याला आपोआपच सर्व खनिजे मिळत राहतील.

ऑक्सिजनविरहित वातावरणात वास करणाऱ्या सूक्ष्मजंतूंच्या अन्नघटकांच्या रेणूंमध्ये ऑक्सिजनचा समावेश असला पाहिजे, असा एक नियम आहे. कारण आपल्या शरीरव्यापाराला लागणारा ऑक्सिजन हवेतून मिळत नसल्याने हे जंतू तो आपल्या अन्नातून घेतात. पण पुढे माझ्या लक्षात आले की केवळ ऑक्सिजनविरहित वातावरणातल्या सूक्ष्मजंतूंनाच ऑक्सिजनयुक्त खाद्य लागते असे नसून सर्वच प्राणिमात्रांना ऑक्सिजनयुक्त अन्न लागते. प्राण्यांच्या आतड्यात ऑक्सिजन नसतो हे एक सत्य आहे.

पण मला प्रश्‍न पडला तो असा, की आतडे आणि त्याच्या पेशिका यांना शरीराकडून ऑक्सिजनचा सत्तत पुरवठा होत असताना आतड्यातील पचनासाठीही ऑक्सिजनयुक्त अन्नच का लागावे? उदाहरणार्थ, पेट्रोलियम आणि प्लॅस्टिक या पदार्थांमध्ये ऑक्सिजन नसतो आणि प्राणिमात्र ते पचवू शकत नाहीत. पुण्यातील नॅशनल केमिकल लॅबोरेटरीने निर्माण केलेले पॉलिलॅक्टेट हे प्लॅस्टिक बायोगॅस संयंत्रातील सूक्ष्मजंतूंकडून पचविले जाते, कारण त्याच्या रेणूत ऑक्सिजन असतो. या विषयावर अजून संशोधन व्हायला हवे.

गवत खाणारे प्राणी जमिनीलगतचे गवत खातात तेव्हा त्यांच्या पोटात नक्कीच तिथली स्थानिक माती जात असणार आणि तिच्यातून त्यांना नक्कीच खनिज पदार्थही मिळत असणार. खनिजांचा स्रोत म्हणून माती खाण्यास हरकत नसावी असे प्रस्तुत लेखकाचे प्रांजळ मत आहे; पण खाण्याआगोदर या मातीचे निर्जंतुकीकरण केलेले असावे अशीही लेखकाची अपेक्षा आहे.

: ९८८१३०९६२३, (लेखक ‘आरती’चे (अॅप्रोप्रिएट रूरल टेक्नॉलॉजी इन्स्टिट्यूट-ARTI) संस्थापक अध्यक्ष आणि विश्‍वस्त आहेत.)