अमृता शेलार

Seed Germination : कोल्ड प्लाझ्मा हा एक नॉन-थर्मल आयनाइज्ड वायू आहे. हे तंत्रज्ञान बियाणांची उगवणक्षमता वाढवण्यास मदत करते, बियाणांचा पृष्ठभाग निर्जंतुक करून त्यांचे पोषक शोषण सुधारण्यास मदत करते. प्लाझ्मा उपचारामुळे दुष्काळ, क्षार आणि तापमानातील चढउतारांविरुद्ध वनस्पतींची प्रतिकारशक्ती वाढवण्यात, पीक उत्पादन सुनिश्चित करण्यासाठी आशादायक परिणाम दिसून आले आहेत.

कोल्ड प्लाझ्मा तंत्रज्ञान बियाण्यांवर प्रक्रिया करण्याच्या पद्धतीत बदल घडवून आणत आहे. या तंत्रज्ञानाने बियाणांची उगवण क्षमता वाढते, पिकांची लवचीकता सुधारते आणि पर्यावरणीय दुष्परिणाम कमी होते.कोल्ड प्लाझ्मा हा एक विशेष प्रकारचा ऊर्जावान वायू आहे. खोलीच्या तापमानामध्ये सुरक्षितपणे थंड प्लाझ्मा वापरला जाऊ शकतो. थंड प्लाझ्मा हा वायूंवर वीजेचा वापर करून तयार केला जातो, ज्यामुळे वायूमधील लहान कण भारीत होतात. कोल्ड प्लाझमाचे अनेक उपयोग आहेत. यामध्ये प्रामुख्याने पृष्ठभाग स्वच्छ होते,जखमा बरी करण्यास मदत होते. अन्न अधिक काळ ताजे ठेवण्यासाठी वापर होतो.

कोल्ड प्लाझ्मा तंत्रज्ञानाचा वापर ः
१) कोल्ड प्लाझ्मा हा एक नॉन-थर्मल आयनाइज्ड वायू आहे. हा वायू बियाण्यांचे गुणधर्म बदलून कोणतीही हानी न करता त्यामध्ये जनुकीय पातळीवर सकारात्मक बदल घडवू शकतो. हे तंत्रज्ञान बियाणांची उगवणक्षमता वाढवण्यास मदत करते, बियाणांचा पृष्ठभाग निर्जंतुक करून त्यांचे पोषक शोषण सुधारण्यास मदत करते.
२) कमी होत जाणारी सुपीकता, हवामानातील अनपेक्षित बदल, रोग पसरवणाऱ्या घटकांचा वाढता प्रभाव आणि बियाणांच्या उगवण क्षमतेत होत असलेली घट यासह अनेक आव्हाने आहेत. या सर्वांवर कोल्ड प्लाझ्मा तंत्रज्ञान उपयोगी ठरणार आहे.

३) प्लाझ्मा प्रक्रिया केलेल्या बियाणे अधिक कार्यक्षमतेने पाणी शोषून घेते, ज्यामुळे जलद आणि एकसमान उगवण होते. लाखो लोकांचा मुख्य आहार असलेल्या गहू, भात आणि कडधान्य पिकांसाठी हे विशेषतः फायदेशीर आहे.
४) रासायनिक बुरशीनाशक आणि कीटकनाशकांचा वापर केल्याने माती आणि पाण्याचे प्रदुषण होते. ज्यामुळे मानवी आरोग्य आणि जैवविविधतेवर परिणाम होतो. कोल्ड प्लाझ्मा हे नैसर्गिक जंतुनाशक वायू म्हणून काम करते, रासायनिक कीटकनाशकांची गरज कमी करते.

५) दुष्काळ आणि पावसाच्या अनियमित पद्धतींमुळे मोठे धोके निर्माण होतात. प्लाझ्मा उपचारामुळे दुष्काळ, क्षार आणि तापमानातील चढउतारांविरुद्ध वनस्पतींची प्रतिकारशक्ती वाढवण्यात, पीक उत्पादन सुनिश्चित करण्यासाठी आशादायक परिणाम दिसून आले आहेत.
६) बियाण्यांच्या पृष्ठभागावर असलेल्या बुरशी, जिवाणू आणि विषाणूंमुळे पीक वाढीवर परिणाम होतो. प्लाझ्मा प्रभावीपणे या रोगजनकांचा नाश करते. पिकांना निरोगी ठेवण्यास मदत होते. रोगांमुळे होणारे नुकसान कमी होते.

कोल्ड प्लाझ्मा तंत्रज्ञान ः
१) कोल्ड प्लाझ्मा प्रतिक्रियाशील ऑक्सिजन आणि नायट्रोजन प्रजाती बनवते, तसेच अल्ट्राव्हायोलेट फोटॉन आणि इतर ऊर्जावान कण तयार होतात, जे बीज पृष्ठभागाशी संवाद साधतात. या प्रतिक्रियाशील प्रजातींमुळे बियांच्या आवरणात सूक्ष्मस्तरीय संरचनात्मक बदल होतात आणि चयापचय क्रिया वाढते. हे केवळ उगवण वाढवत नाही तर जमिनीतील पोषक द्रव्ये शोषून घेण्याची वनस्पतीची क्षमता देखील मजबूत करते.
२) गहू, भात मका आणि कडधान्यांवर केलेल्या विस्तृत अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की प्लाझ्मा उपचारित बियाणाचा वाढीचा दर सुधारतो, कीटकांना जास्त प्रतिकार करतात आणि कठोर पर्यावरणीय परिस्थितीशी अधिक अनुकूलता दर्शवतात.

३) कोल्ड प्लाझ्मा तंत्रज्ञान शाश्वत शेतीला चालना देण्याच्या भारताच्या प्रयत्नांशी सुसंगत आहे. हे हानिकारक रसायनांचा वापर न करता पिके आणि मातीची गुणवत्ता सुधारण्यास मदत करते,
आरोग्यदायी आणि अधिक पर्यावरणास अनुकूल शेती पद्धतींना समर्थन देते. जमिनीचे आरोग्य राखून आणि प्रदूषण कमी करून पीक उत्पादन सुधारण्यास मदत करते.
४) प्लाझ्मा उपचार उपकरणांना प्रारंभिक गुंतवणूक आवश्यक असते. परंतु दीर्घकाळासाठी ही गुंतवणूक उपयुक्त आहे. कार्यशाळा आणि प्रात्यक्षिकांद्वारे कोल्ड प्लाझ्मा प्रक्रिया केलेल्या बियाण्यांना प्रोत्साहन दिले पाहिजे.

५) वेगवेगळ्या पिकांसाठी प्लाझ्मा तंत्रज्ञान कशा पद्धतीने वापरायचे,याबाबत धोरण निश्चितीची गरज आहे. कोणत्या प्रकारच्या बियाणांवर कोल्ड प्लाझ्मा हा किती वेळासाठी सोडायचा हे निर्धारित करणे तितकेच महत्त्वाचे असते.
-----------------------------------------------
इमेल ः amrutavijaykumarshelar@gmail.com
(रिसर्च फेलो, रासायनिक अभियांत्रिकी आणि जैवतंत्रज्ञान,तंत्रज्ञान विभाग, सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ,
पुणे )