कोणत्याही पिकापूर्वी मशागत झालीच पाहिजे, हा संस्कार हजारो वर्षांपासून घट्ट रुजला आहे. बैलाची खरेदी, जपणूक करून भर उन्हाळ्यात पूर्व मशागतीच्या कष्टदायक कामात शेतकरी गढलेला दिसतो. नांगरणी, ढेकळे फोडणे, दिंड (पाळ्या) व कुळवाच्या पाळ्या मारून जमीन बारीक करणे, असे या कामाचे स्वरूप. पुढे पूर्व मशागतीतील अतिकष्टाची कामे ट्रॅक्‍टरने, तर कमी कष्टाची कामे बैलाकडून, अशी विभागणी झाली. म्हणजेच बैलजोडी पाळूनही ट्रॅक्‍टरभाडे द्यावे लागते. माझ्यासारख्या अल्पभूधारक शेतकऱ्याला ट्रॅक्‍टर खरेदी शक्य नसल्याने पॉवर टिलर खरेदी केला. स्वतःच्या शेतीबरोबर अन्य लोकांचेही मशागतीचे कामे भाड्याने करून देऊ लागलो. पुढे गावात भरपूर पॉवर टिलर झाले. सतत वापरल्याने पहिला पॉवर टिलर खराब झाला होता, तो विकून घरगुती वापरासाठी नवीन घेतला. थोडक्यात, पूर्व मशागतीसाठी शेतकरी अनादी काळापासून प्रचंड आर्थिक गुंतवणूक व खर्च करीत आला आहे.

या प्रयोगातून निघणारे काही निष्कर्ष ः

1. शून्य मशागत शेतीवर जगभरातील १०० पेक्षा जास्त देशात संशोधन सुरू आहे. ब्राझील, अर्जेंटिना, उरुग्वे व पॅराग्वे या दक्षिण अमेरिकेतील देशात ८० टक्के शेती शून्य मशागत तंत्रावर चालते. २००८ च्या सर्वेक्षणानुसार जागतिक पातळीवर एकूण १० कोटी हेक्‍टरपेक्षा अधिक क्षेत्रावर शून्य मशागत तंत्राने जाते. भारतात पंजाब, हरियाना व उत्तर प्रदेशाचा हिमालयाकडील भाग येथे भात व गहू मोठ्या प्रमाणावर शून्य मशागतीवर घेतला जातो.
2. मी शून्य मशागत २००५ ला सुरू केली. २००८ मध्ये नवी दिल्ली येथे भरलेल्या जागतिक शून्य मशागत तंत्र अधिवेशनातील चर्चा ऐकली. लिखित साहित्यही मिळाले. माझ्याकडील संदर्भात भर पडली. अधिवेशनात उपस्थित महाराष्ट्रातील शास्त्रज्ञांच्या मते, पंजाब, हरियानामध्ये खरिपाच्या पेरण्या जुलैमध्ये, तर कापण्या नोव्हेंबरमध्ये होतात. यामुळे रब्बी गव्हाची पेरणी १५ नोव्हेंबर पुढे जाते. थंडी कमी मिळाल्याने उत्पादन घटते. त्याऐवजी खरीप कापणीनंतर त्वरित शून्य मशागतीवर पेरणी योग्य वेळेत होऊन गव्हाचे उत्पादन चांगले मिळते. आपल्याकडे खरिपाची कापणी सप्टेंबरमध्ये होऊन रब्बीच्या मशागतीसह पेरणीसाठी ३०-४० दिवस आरामात मिळतात. तेव्हा मशागत करूनच पेरणी करणे ठीक, असे मत मांडताना विना नांगरणी तंत्राने पेरणी करणारी यंत्रे महाग असल्याने शेतकरी घेऊ शकणार नाही. महाराष्ट्रातील खडकाळ जमिनीत ती चालणारही नाही, असा निष्कर्ष काढला. या विचारामुळे महाराष्ट्रातील चारही कृषी विद्यापीठांत या तंत्रावर संशोधन कार्यच झाले नाही.
3. आमच्या ऊस व भात शेतीत हे तंत्र यशस्वी झाल्यानंतर राज्यातील बहुतेक सर्व पिकांसाठी हे तंत्र शेतकऱ्यांना सुचविले. चालू वर्षी दुष्काळी स्थितीत इतर शेतकऱ्यांची पिके केव्हाच वाळून गेली असली, तरी शून्य मशागतीवरील आमचे पीक अजून हिरवेगार असल्याचे अनेक शेतक-यांनी कळवले आहे. केवळ जलद पेरणी इतक्‍या मर्यादित अर्थाने या तंत्राकडे न पाहता त्यामागील सूक्ष्मजीवशास्त्राचे विज्ञान जाणणे आवश्यक आहे.