डॉ. आम्रपाली आखरे, डॉ. वसुदेव मते, डॉ. गजानन लांडे

Seed Update : आपल्या भागातील वातावरण व जमिनीचा विचार करून योग्य त्या पिकाची निवड करावी. आपल्या भागासाठी शिफारशीत वाणाच्या निवडीला प्राधान्य द्यावा. गेल्या दोन, तीन वर्षांमध्ये आलेल्या रोग आणि किडींचा अंदाज घेऊन, त्यासाठी प्रतिकारक्षम किंवा सहनशील वाण असल्यास त्याची निवड करावी.

सिंचनाच्या व्यवस्थेनुसार योग्य त्या वाणाची निवड करावी. कोरडवाहू जमिनीसाठी शिफारस केलेले वाण हे कमी पावसाच्या स्थितीतही चांगल्या प्रकारे वाढू शकतात. आपल्या परिसरातील कृषी विभागातील कृषी अधिकारी, शास्त्रज्ञ यांच्यासोबत चर्चा करून नवीन, सुधारित, संकरित वाणाची माहिती घ्यावी.

पूर्वीच्या हंगामात अन्य शेतकऱ्यांनी पेरलेल्या बियाण्याच्या अनुभवाची माहिती करून घ्यावी. पिकाची लागवड व पुढील व्यवस्थापन पद्धती तज्ज्ञांकडून समजावून घ्यावी.

उत्तम प्रतीचे खात्रीशीर व नोंदणीकृत बियाणे विक्रेत्याच्या दुकानातूनच खरेदी करावे. शक्यतो कृषी विद्यापीठे किंवा विद्यापीठाचे संशोधन केंद्राकडे बियाण्यांच्या उपलब्धतेसाठी हंगामपूर्व नोंदणी करावी. त्यामुळे सुधारित बियाण्यांचे पेरणीपूर्वी निश्‍चित उपलब्धता होऊ शकते. बियाण्याची खरेदी करताना कंपनीचे प्रतिनिधी, विक्रेते किंवा जाहिराती यावर अवलंबून बियाणे खरेदी टाळावी.

बियाण्याचे प्रामुख्याने मूलभूत/पैदासकार बियाणे, पायाभूत बियाणे, प्रमाणित बियाणे व सत्यप्रत बियाणे असे चार प्रकार पडतात.

१) मूलभूत/पैदासकार बियाण्यांची अनुवांशिक शुद्धता १०० टक्के असते. हे बियाणे त्या पीक पैदासकाराच्या देखरेखीखाली तयार केले जाते. हे बियाणे सामान्य शेतकऱ्यांच्या शेतात लागवडीसाठी उपलब्ध नसते. मूलभूत/पैदासकार बियाण्यासाठी पिवळ्या रंगाची (खूण चिट्ठी) लावलेली असते.

२) पायाभूत प्रकारचे बियाणे तयार करण्यासाठी मूलभूत बियाणे वापरले जाते. पायाभूत बियाण्यांच्या पिशवीवर पांढऱ्या रंगाचा टॅग (खूण चिट्ठी) लावलेला असतो.

३) प्रमाणित बियाणे हे पायाभूत बियाण्यांपासून तयार केले जाते. प्रमाणित बियाणे हे नोंदणीकृत शेतकऱ्यांच्या शेतावर तयार केल्या जाते. याचे उत्पादन प्रमाणीकरण एजन्सीच्या देखरेखीखाली होते आणि प्रमाणीकरण एजन्सीद्वारे मंजूर केले जाते. या बियाण्यास निळ्या रंगाचा टॅग असतो.

४) सत्यप्रत बीजोत्पादनासाठी प्रमाणित बियाण्यांचा वापर करतात. हे बियाणे शेतकरी शेतावर तयार करू शकतात. मात्र या बियाण्यांची अनुवांशिक शुद्धता चांगली असणे गरजेचे आहे. सत्यप्रत बियाण्यासाठी हिरव्या रंगाचा टॅग असतो.

बियाण्याची वैधता तपासणी दिनांकापासून ९ महिने असते, तर नूतनीकरण केलेल्या बियाण्याची वैद्यता ६ महिन्यांपर्यंत असते. या बाबी पाहूनच बियाणे खरेदी करावे.

बियाणे खरेदी करताना बियाण्याच्या बॅगवरील खूण चिट्ठी अगोदर तपासून घ्यावी. त्यावर खालील माहितीची खात्री केल्यानंतरच बियाणे खरेदी करावे. त्यामध्ये प्रामुख्याने पिकाचे नाव, जाती आणि प्रकार, बीज परीक्षणाची तारीख, बियाण्याची उगवणक्षमता, भौतिकशुद्धता, बियाण्याचे चाचणीची तारीख, बियाण्याचा वर्ग इत्यादी काळजीपूर्वक वाचावे.

प्रमाणित बियाण्याच्या खूण चिट्ठीवर अधिकाऱ्याची सही असल्याची खात्री करून घ्यावी. याशिवाय बियाण्यास कीड किवा रोग प्रतिबंधक कीटकनाशकाची प्रक्रिया केली असल्यास त्याचा उल्लेख आणि नावे टॅगवर असावीत.

परवानाधारक विक्रेत्याकडूनच बियाण्याची खरेदी करतानाही प्रामुख्याने बीज प्रमाणीकरण यंत्रणेने प्रमाणित केलेले बियाणे खरेदी करण्यास प्राधान्य द्यावे. टॅगवरील सर्व माहिती वाचून त्याविषयी खात्री झाल्यानंतर शेतकऱ्यांनी विक्रेत्याकडून बियाणे खरेदी करावे. त्यांच्याकडून बियाणे खरेदीचे बिल घावे.

या बिलावर बियाण्याचे पीक आणि वाण तसेच गट क्रमांक, बियाण्याचे खरेदीची तारीख लिहिल्याची खात्री करावी. मुदत बाह्य तसेच पॅकिंग फोडलेले बियाणे खरेदी करू नये. भविष्यात जर बियाण्यात काही दोष आढळला तर तक्रार करताना या सर्व गोष्टी उपयोगी पडतात. त्याशिवाय तक्रार ग्राह्य मानली जात नाही.

खरेदी केलेले बियाणे वापरण्यापूर्वी पिशवीच्या खालच्या बाजूस छिद्र पाडून बियाणे बाहेर काढावे. बॅगवरील टॅग न काढता, रिकामी पिशवी आणि त्यामध्ये बियाण्याचा थोडासा नमुना शिल्लक ठेवून खरेदी केलेली पावती जपून ठेवावी.

पेरणी करताना शक्यतो दोन वेगवेगळ्या लाटचे बियाणे एकत्र करून पेरणी करू नये. जमिनीत योग्य ओलावा असताना पेरणी करावी. पेरणी केलेली तारीख नोंदणी करून ठेवावी. पेरणीनंतर ४ ते ७ दिवसांत बियाण्याची उगवण झालेली दिसून येते.

पेरणीनंतर खूण चिट्ठीवरील प्रमाणापेक्षा उगवण कमी झाल्यास अथवा पिकात फार मोठ्या प्रमाणात भेसळ असल्यास बियाणे निरीक्षकाकडे लेखी तक्रार करावी. बियाण्याची उगवणक्षमता कमी असल्यास संबंधित विक्रेता व बियाणे उत्पादक कंपनी यांच्यावर बियाणे कायदा १९६६ मधील कलम १० नुसार कायदेशीर कारवाई होऊ शकते.

बियाण्याविषयी काही तक्रार असल्यास जिल्हा गुणवत्ता नियंत्रण निरीक्षक, जिल्हा अधीक्षक कृषी अधिकारी, कृषी विकास अधिकारी यांच्याकडे लेखी तक्रार द्यावी. कमी दर्जाच्या बियाण्यामुळे शेतकऱ्यांचे आर्थिक नुकसान झाले असल्यास जिल्हा ग्राहक मंचाकडे तक्रार नोंदवून नुकसान भरपाई मागता येते.

लेखक - डॉ. आम्रपाली आखरे, डॉ. वसुदेव मते डॉ. गजानन लांडे, (बियाणे तंत्रज्ञान संशोधन विभाग, डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ, अकोला)