डॉ. प्रियंका तोंडे, डॉ. अतुल ढोक

Fodder Production : आपल्याकडे बहुतांश पशुखाद्य म्हणजे वाळलेला चारा उपलब्ध असतो. त्यामध्ये अत्यल्प पोषणमूल्य असलेले गहू, भाताचे कुटार उपलब्ध असते. अशा चाऱ्यावर प्रक्रिया करून पोषणमूल्य वाढवावे.

हिरव्या आणि वाळलेल्या चाऱ्यावरील प्रक्रियेमुळे तंतुमय पदार्थाच्या पाचकतेवर चांगला फरक पडतो. जनावरांचे चारा खाण्याचे प्रमाण वाढते, चारा वाया जाण्याचे प्रमाण कमी होते, खाद्याची घनता वाढून साठवून ठेवण्यास जागा कमी लागते.

सेल्युलोज, हेमोसेल्यूलोज, लिग्निन या अपचनीय घटकांचे विघटन होऊन पाचकता वाढते. पचन प्रक्रियेतील होणारा ऊर्जेचा नाश थांबून सूक्ष्मजीव आणि संप्रेरकांच्या क्रियेसाठी पोटात जास्तीत जास्त स्रोत उपलब्ध होऊन पचन क्रिया जास्त प्रभावी होते.

कुटारावर प्रक्रिया

चॉफ कटरद्वारे कुटाराचे १ ते ४ सेंमी लांबीचे तुकडे करून ते वाळलेल्या चाऱ्यामध्ये मिसळून जनावरांना खाऊ घालावेत. चॉफ केलेले तुकडे हॅमर मिलमधून बारीक केले जातात, कांडी खाद्य किंवा खाद्य विटा तयार करण्यासाठी अशा प्रकारचे बारीक तुकडे करणे आवश्यक आहे.

तुकडे केलेले कुटार दोन तास पाण्यात भिजवावे. विशेष करून भाताच्या कुटारातून हानिकारक ऑक्झलेट्‍स वाहून जाण्यासाठी याचा फायदा होतो. तीन ते चार तास कुटार भिजविल्याने नरम होते. त्यामुळे जनावरे हे कुटार चांगल्या प्रकारे खातात.

युरिया प्रक्रिया

पॉलिथिन कागदावर तुकडे केलेले १०० किलो कुटार पसरवून ठेवावे.

युरियाचे चार टक्के द्रावण तयार करण्यासाठी चार किलो युरिया ४० लिटर पाण्यामध्ये विरघळून घ्यावा. हे द्रावण १०० किलो कुटारावर शिंपडावे. द्रावण शिंपडल्यानंतर कुटारामध्ये व्यवस्थित मिसळून पॉलिथिनने सर्व बाजूंनी झाकावे. तीन ते चार आठवडे हवाबंद वातावरणात ठेवावे.

वापराच्या वेळेस एका बाजूने उघडून चारा रात्रभर हवेत ठेवल्यानंतर जनावरांना खाऊ घालावा. यामुळे खाण्याचे प्रमाण वाढते तसेच नत्राचे प्रमाण वाढून पाचकता सुद्धा वाढते.

जनावरांना हे खाद्य देताना १०० किलो कुटारावर गुळाची मळी, खनिज मिश्रण आणि मिठासह २ टक्के युरियाचे द्रावण, शिंपडून दोन तासांनंतर जनावरांना खाऊ घालावा.

चारा साठविण्याची ‘हे’ पद्धत

हिरव्या चाऱ्यास नियंत्रणयुक्त पद्धतीने वाळवले जाते. हे बनविण्यासाठी वापरात येणाऱ्या पिकाचे खोड हे नरम, बारीक आणि वाकणारे असावे. हिरवे ओट हे एक अतिशय उपयुक्त व सर्वांत योग्य पीक आहे.

विविध गवत तसेच मका,ज्वारी, लुसर्नपासून हे बनविता येते.

पिकांना फुले येण्याच्या काही दिवस आधी पुरेसा सूर्यप्रकाश असल्यावर तसेच सकाळचे दव वाळून गेल्यावरच कापणी करावी. कापणीनंतर गवतास उन्हात वाळविण्यासाठी ठेवावे. किमान चार ते पाच तास सूर्यप्रकाशात चारा पीक किंवा गवतास ठेवल्यानंतर पालटून घ्यावे. ही प्रक्रिया सलग २ आणि तिसऱ्या दिवशी करावी. पिकातील ओलावा साधारणत: १५ ते २० टक्के एवढा असावा.

वाळलेल्या गवताचा ढीग लावून साठवून ठेवावे. हे तयार करत असताना जिवाणूंचा प्रादुर्भाव होणार नाही किंवा पानांचे नुकसान होणार नाही याची काळजी घ्यावी.

कांडी खाद्य, खाद्य विटा

वाळलेला चारा, कडबा कुटी आणि अलप यांची योग्य प्रमाणात भुकटी करून मिश्रण तयार करावे. संपूर्ण खाद्य कांडी स्वरूपात किंवा विटांच्या स्वरूपात तयार करून साठवता येते. असे खाद्य तयार करण्याकरिता प्रथम गिरणीच्या साह्याने उपलब्ध कोरड्या चाऱ्याची कुट्टी ६०-७० टक्के आणि अलप ३० ते ४० टक्के एकत्रित करून मिश्रण यंत्राच्या साहाय्याने एकजीव मिसळून घ्यावे. या मिश्रणात १० टक्के पाणी मिश्रण तयार करताना मिसळावे.

कांडी खाद्य तयार करण्याकरिता तयार ओलसर मिश्रणाच्या कांड्या कांडी यंत्राच्या साह्याने पाहिजे त्या आकारमान आणि १ ते २ इंच लांबीच्या तयार करता येतात. कांड्या सूर्यप्रकाशात वाळवून साठविता येतात आणि गरजेनुसार जनावरांना खाऊ घालाव्यात. खाद्य विटा तयार करताना हीच पध्दत वापरून यंत्राच्या साह्याने विटा तयार कराव्यात.

- डॉ. प्रियंका तोंडे, ९०७५८०३९१८

(प्रक्षेत्र व्यवस्थापक, पुण्यश्‍लोक अहिल्यादेवी मेंढी व शेळी विकास प्रक्षेत्र, पडेगाव, जि. छत्रपती संभाजीनगर)