डॉ. आर. बी. अंबादे,

डॉ. एम. एन. सावंत

पाळीव प्राण्यांमध्ये (pets) मूत्रमार्गाचे विकार हे त्याचा रंग, पारदर्शकता, सूक्ष्म आणि रासायनिक वैशिष्ट्यांचे निरीक्षण करून ओळखता येतात. मूत्रातील गाळ आणि सूक्ष्मजीव संवर्धन आणि संवेदनशीलता चाचणीतून मूत्रमार्गाचा विकार ओळखण्याची शक्यता आहे. पशू वैद्यकीय (Veterinary medicine) निदानात, युरिनालिसिस हे सहज उपलब्ध आणि स्वस्त साधन असूनही मूत्रमार्गातील असंख्य विकृतीचे निदान आणि व्यवस्थापन, हे पशुवैद्यकीय औषधांमध्ये अजूनही दुर्लक्षित आहे.

मूत्रविश्‍लेषण विविध पशू शरीरातील विविध अवयव कार्य चाचणीसाठी फायदेशीर व एक अपरिहार्य निदान साधन आहे. योग्य मूत्रविश्‍लेषण केल्याने विविध शरीरातील चयापचय रोग, जसे की केटोसिस आणि मधुमेह शोधण्यात मदत होऊ शकते. ग्लुकोज आणि केटोन्स एकाग्रता, यकृताचा अंदाज घेऊन बिलीरुबिनच्या अंदाजावरील असामान्यता याबाबत माहिती घेता येते. मूत्रविश्‍लेषण केल्याने विविध शरीरातील चयापचय रोग सहजपणे उपचार करता येते.

नमुना संकलनाची वेळ

प्रयोगशाळेत अचूक निदान करण्यासाठी आधी पाळीव प्राण्यांच्या मालकांना संभाव्य जैविक हस्तक्षेपांच्या प्रभावाबद्दल अधिक स्पष्टपणे सूचित केले पाहिजे.

पशूंच्या आहारातील सेवन, मूत्राचे प्रमाण वाढवणारे औषध, व्यायाम या गोष्टी महत्त्वाच्या आहेत.

जननेंद्रियाच्या समीप त्वचा आणि केस स्वच्छ करावेत. निर्जंतुकीकरण स्पंज आणि जंतुनाशक पाणी वापरून आजाराचे संक्रमण टाळण्यासाठी पाळीव प्राण्याला पूर्णपणे धुवावे.

पशूंची मूत्र संकलन करण्यासाठी वेळ क्वचितच माहिती असते. तथापि, मूत्रपिंडाची ट्यूबलर क्रियाकलाप तपासण्यासाठी सकाळची वेळ योग्य असते. कारण मूत्राशयात रात्रभर मूत्र साठवण्याची शक्यता जास्त असते. मूत्राचा सामू अम्लीय असतो.

तपासणी

मूत्र नमुन्याची शारीरिक तपासणी ही सूक्ष्म तपासणीच्या तुलनात्मकदृष्ट्या जलद, स्वस्त आणि सोपी असते. यात मूत्राच्या भौतिक गुणधर्मांचे व्यक्तिनिष्ठ मूल्यांकन समाविष्ट आहे (रंग, गंध, स्पष्टता आणि प्रमाण) आणि मूत्राचे विशिष्ट गुरुत्व.

रासायनिक व सूक्ष्म तपासणीमध्ये मूत्राचा सामू, साखर, प्रथिने, कीटोन बॉडीज, रक्त, पित्त क्षार, पित्त रंगद्रव्ये इत्यादी आणि लाल रक्तपेशी, पांढऱ्या रक्त पेशी, उपकला पेशी, स्क्वॅमस एपिथिलाल पेशी, मूत्र पेशी, संक्रमणकालीन उपकला पेशी, क्रिस्टल्स, कास्ट पेशी, लिपिड थेंब, शुक्राणूजन्य इत्यादीचा समावेश आहे.

जनावरांचा मूत्राचा नमुना गोळा केल्यानंतर ६० मिनिटांच्या आत विश्‍लेषण करावा. कारण हा नमुना एक अस्थिर जैविक द्रव आहे. मूत्र संरक्षक म्हणून इथिलीन डायमाइन आणि फॉरमॅलिनसारखी अनेक रसायने वापरली जातात.

रेफरल प्रयोगशाळेत मूत्र पेशी, कास्ट आणि क्रिस्टल्स सारखे मूत्रातील सूक्ष्म घटक प्रति तटस्थ बफर फॉर्मेलिनचे चार किंवा पाच थेंब १० मिलि मूत्र या प्रमाणे संरक्षक म्हणून वापरतात.

रासायनिक तपासणी

जनावरांचे आरोग्य व चयापचयाची क्रिया बिघडलेली असेल तर मूत्रामध्ये काही रासायनिक घटक (सामू, प्रोटीन, कर्बोदके, कॅल्शिअम, केटोन्स, हिमोग्लो बिन/गुप्त रक्त, बिलीरुबिन) असू शकतात. त्याची चाचणी जैवरासायनिक प्रयोगशाळेत विश्‍वासार्हपणे केली जाते.

सामू

मूत्राचा सामू हा अम्लीय किंवा अल्कधर्मी आहे याचे मोजमाप आहे. सामू जनावराच्या आहारानुसार बदलू शकतो.

संसर्ग किंवा चयापचय आजाराची लक्षणेदेखील कळतात.

मांजर आणि कुत्र्यांमधील सामान्य मूत्र हे सौम्य अम्लीय ते सौम्य अल्कधर्मी असते. या मर्यादेच्या पलीकडे सामूमधील वाढीव श्रेणी निरनिराळ्या आजाराशी संबंधित असण्याची शक्यता जास्त असते.

कुत्र्यांमध्ये, शारीरिकदृष्ट्या सामान्य मूत्र सामू श्रेणी ५ ते ८ इतकी असते. कमी सामू मूल्यांच्या जोखमीच्या तुलनेत त्या सामू श्रेणीमध्ये कॅल्शिअम ऑक्साइड युरोलीथ तयार होण्याचा धोका कमी असू शकतो.

प्रथिने

निरोगी प्राणी व्यावहारिकदृष्ट्या कोणतेही प्रथिने उत्सर्जित करू शकत नाही.

ग्लोमेरुलस एक मूत्रपिंड आहे जे फिल्टर म्हणून कार्य करते. मूत्रामध्ये प्रथिनांची उपस्थिती प्रोटीन्युरिया म्हणून ओळखली जाते.

सामान्यतः मूत्रामध्ये आढळणारी प्रथिने म्हणजे अल्ब्युमीन आणि ग्लोब्युलीन. फार क्वचितच, फायब्रिनोजेन देखील असू शकते. ते प्लाझ्मापासून तयार होते.

साधारणपणे, अल्ब्युमिन आणि ग्लोब्युलिन एकत्र असतात, परंतु अल्ब्युमिनचे प्रमाण ग्लोब्युलिनपेक्षा खूप जास्त असते.

प्रोटीन्युरियाचे कारण उत्सर्जन प्रणालीच्या बाहेर असते. या प्रकारचे प्रोटीन्युरिया ताप, यकृत रोग आणि कोलेजन आजारांमध्ये दिसू शकतात. सामान्यतःपणे ग्लोमेरुलर पारगम्यता वाढल्यामुळे तीव्र ग्लोमेरुलोनेफ्रायटिस, क्रॉनिक ग्लोमेरुलोनेफ्रायटिस, नेफ्रोस्क्लेरोसिस, नेफ्रोटिक सिंड्रोम, मूत्रपिंडाचा क्षयरोग, मूत्रपिंडाचा कर्करोग इत्यादी लक्षणे दिसतात.

प्रयोगशाळेत मूत्रामध्ये प्रथिनांची चाचणी सल्फोसॅलिसिलिक ॲसिड किंवा हेलर्स नायट्रिक ॲसिड टेस्ट नुसार करता येते.

शारीरिक चाचणी

रंग

मूत्राचे निरीक्षण करून रंग ठरवला जातो. पांढऱ्या पार्श्‍वभूमीवर चाचणी ट्यूबमध्ये किंवा युरिनोमीटर सिलिंडरमध्ये मूत्र ठेवून निरीक्षण करता येतो.

युरोक्रोम, युरोबिलिन आणि युरोबिलिनोजेनचे संयोजन असे आहे की, जे पशूंचे ताप आणि उपासमारीत यूरो क्रोम उत्सर्जन वाढू शकते.

निरोगी जनावरामध्ये मूत्राचा रंग हलका पिवळा आणि पारदर्शक असतो. गडद पिवळा किंवा अंबर रंगाची तीव्रता ही जनावरांचा आहार, औषधे आणि प्राण्यांच्या हायड्रेशन स्थितीच्या एकाग्रतेनुसार लक्षणीय बदलते.

मानकांच्या तुलनेत पिवळा, गडद पिवळा रंग हा कावीळ झालेल्या जनावरात दिसून येतो.

जैवरासायनिक प्रयोगशाळेत मूत्राची जीमेलीन चाचणी किंवा हेज सल्फर पावडर चाचणीने जनावरांतील कावीळ आजाराचे निदान करता येते.

गंध

मूत्र हे अनेक चयापचय मार्गांचे मध्यवर्ती किंवा शेवटचे उत्पादन आहे. यात केटोन्स, अल्कोहोल आणि सल्फाइड यांसारखे विविध संरचनात्मक नमुने असतात. यामुळे अनेकदा विशिष्ट वास येतो.

मानकानुसार मूत्राला अमोनियाचा मंद गंध असतो; असे असले, तरी वास मूत्राच्या प्रमाणावर अवलंबून असतो.

मूत्राचा विशिष्ट गंध जैवरासायनिक परिस्थितीशी संबंधित आहे. म्हणून मूत्र दुर्गंधीचे स्रोत स्थापित करण्यात आले आहेत. काही मूत्र गंध हे आजार संक्रमण सूचित करतात. उदा. अमोनिया (युरीएज -उत्पादक जिवाणू), बॅक्टेरिया (हिम्याच्युरिया आणि रक्ताच्या गुठळ्या).

हायड्रोजन सल्फाइड गंधाने खराब झालेले मूत्र हे जनावरांच्या मूत्रमार्गाच्या संसर्गाचे चिन्ह आहे. यामुळे तीव्र मूत्रपिंडाचे आजार लक्षात घेतात.

पारदर्शकता

सामान्यपणे जनावरांचे मूत्र हे स्पष्ट आणि पारदर्शक असते. मूत्राची पारदर्शकतेचे परिमाणात्मक मूल्यांकन केले जाऊ शकते.

मूत्र सामान्यतः वीर्य, श्‍लेष्मा, विष्ठा आणि लिपिडमुळे सामान्य स्थितीत गढूळ होऊ शकते.

मूत्र पेशींची वाढलेली संख्या, स्फटिक, कास्ट किंवा असह्य परिस्थितीत मूत्रमार्गात गढूळपणा वाढवू शकतात.

नमुन्याचे तापमान आणि सामूमध्ये बदल झाल्यामुळे कृत्रिम गढूळपणा येऊ शकते.

प्रमाण

मूत्राचे प्रमाण हायड्रेटेशनच्या स्थितीवर आणि मूत्रपिंडाच्या लक्ष केंद्रित करण्याच्या क्षमतेवर अवलंबून असते; हे प्रमाण विशिष्ट गुरुत्वाकर्षणाशी विपरितपणे संबंधित आहे.

हे हायड्रेशन उलट्या आणि अतिसाराचा कालावधी, उष्माघात किंवा ताप, मधुमेह किंवा मूत्रपिंडाच्या समस्या यामुळे कमी होतो.

सामान्यपणे कुत्रा हा २०-१०० मिलि/किलो/दिवस आणि मांजर १८-२८ मिलि/किलो/दिवस मूत्र तयार करते.

विशिष्ट गुरुत्वाकर्षण चाचणी

शरीरात किडनी हा अवयव अनेक महत्त्वाची कार्ये करत असतो. ज्यात मूत्राद्वारे टाकाऊ पदार्थ काढून टाकणे आणि शरीरातील द्रव संतुलन नियंत्रित करणे समाविष्ट आहे.

मूत्राची विशिष्ट गुरुत्वाकर्षण चाचणी पशुवैद्याला सांगते, की तुमच्या पाळीव प्राण्याचे मूत्र किती केंद्रित आहे किंवा त्यात किती पाणी आहे.

मूत्रातील पाण्याच्या प्रमाणावर परिणाम करणाऱ्या काही आरोग्य स्थितीचे निदान करणे महत्त्वाचे आहे.

पशूंच्या मूत्राची विशिष्ट गुरुत्वाकर्षणाची सामान्य श्रेणी १.००१२ ते १.००३० एवढी आहे. तरीही वेगवेगळ्या प्रयोगशाळांमध्ये सामान्य मूल्य श्रेणी किंचित बदलू शकते.

- डॉ. आर. बी. अंबादे, ८३५५९४२५४६ / ९१६७६८२१३४

(सहायक प्राध्यापक, पशू जीवरसायनशास्त्र विभाग, मुंबई पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, परळ, मुंबई)