डॉ. आनंद नाडकर्णी

Tensometer : टेन्सोमीटर म्हणजे आपल्या मनातले टेन्शन मोजण्याचे यंत्र. टेन्सोमीटर म्हणजे काही प्रमाणात आपल्या गाडीच्या स्पीडोमीटरसारखाच आहे. शून्य ते दहाची एक तबकडी आणि मधला काटा अथवा बाण म्हणजे आपला सेल्फ टॉक किंवा स्व-संवाद. एखादा प्रसंग किंवा घटना घडली की आपल्या मनात विचारांची आवर्तने येतात, तो असतो आपला सेल्फ टॉक. सेल्फ टॉक ज्याप्रमाणे बदलेल त्याप्रमाणे टेन्शनची पातळी वर-खाली होईल.

मागील लेखात आपण विवेकी विचार म्हणजे काय, त्याच्या कसोट्या समजून घेतल्या. आज आपण बघणार आहोत, असे विवेकी विचार करायला मदत करणारं एक अनोखं आणि उपयुक्त यंत्र – टेन्सोमीटर.

काय आहे हे टेन्सोमीटर? टेन्सोमीटर म्हणजे आपल्या मनातले टेन्शन मोजण्याचे यंत्र. टेन्सोमीटर म्हणजे काही प्रमाणात आपल्या गाडीच्या स्पीडोमीटरसारखाच आहे. शून्य ते दहाची एक तबकडी आणि मधला काटा अथवा बाण म्हणजे आपला सेल्फ टॉक किंवा स्व-संवाद.

एखादा प्रसंग किंवा घटना घडली, की आपल्या मनात विचारांची आवर्तने येतात, तो असतो आपला सेल्फ टॉक. सेल्फ टॉक ज्याप्रमाणे बदलेल त्याप्रमाणे टेन्शनची पातळी वर-खाली होईल. काटा दहावर गेला की फुल टेन्शन (FT) आणि काटा शून्यावर असला, तर नील टेन्शन (NT). काटामध्ये असला तर त्याला म्हणूया कूल टेन्शन.

गाडीचा वेग जसा वाहतुकीच्या कंडिशन्सप्रमाणे कमी जास्त होत राहतो, बदलत राहतो, तसाच टेन्सोमीटर पण सतत एकाच आकड्यावर स्थिर राहणार नाही. याचे कारण म्हणजे आपला सेल्फ टॉक; जो सतत बदलत असतो. तो बदलतच राहणार. गाडी चालवताना आपण एक सुरक्षित वेगमर्यादा लक्षात घेतलेली असते. अगदी १०-२० च्या वेगाने नाही आणि ९०-१०० च्या पण नाही. तर आपण ४०-६० चा वेग सुरक्षित असं आपण समजतो. विचारांचा काटा सतत हलत असेल, तरी टेन्सोमीटरवर दिसणाऱ्या ताणाची सुरक्षित रेंज लक्षात घेऊया.

समजा, तुम्हाला शेतीविषयक एक व्यवसाय सुरू करायचा आहे आणि या व्यवसायासाठी तुम्हाला कर्ज हवे आहे. मागच्याच महिन्यात कर्जासाठी पतसंस्थेत अर्ज टाकला आहे. आता या कामासाठी दुसऱ्या दिवशी पतसंस्थेच्या संचालक मंडळाने तुम्हाला मुलाखतीसाठी बोलावलं आहे.
तुम्ही रात्री जेवणखाण करून अंथरुणावर पडला आहात आणि दुसऱ्या दिवशीच्या मुलाखतीविषयी विचार मनात सुरू झाले आहेत. या विचारांसोबत टेन्सोमीटरचा काटा पण फिरणार आहे.
- “उद्या काय होईल काही कळत नाहीये. यांनी सगळं प्रपोजल नाकारलं तर आतापर्यंतच्या सगळ्या मेहनतीवर बहुतेक पाणी फिरणार.” - फुल टेन्शन
- “पण माझ्या बाजूने मी सगळी माहिती डिटेलमध्ये दिली आहे. उत्तम प्रपोजल लिहिलं आहे. आतापर्यंत दोन-तीन वर्षांत केलेलं काम त्यात दिलंय. त्यांचे त्याच्यावर काही प्रश्‍न असतील तर मी त्याची उत्तरं व्यवस्थित देऊ शकेन.” - कूल टेन्शन
- “काय प्रश्‍न विचारतात कोणास ठाऊक!” - फुल टेन्शन
- “पण ह्या विषयात मी माहितगार माणूस आहे. त्यामुळे जरी प्रश्‍न विचारले तरी मला त्यांना उत्तरं देता येतील. प्रश्‍नांची यादी काढून तशी तयारी पण झाली आहे.” -कूल टेन्शन
- “झोपून जातो यार निवांत. कशाला टेंशन घ्यायचं? पतसंस्थेला पण गरज आहेचा ना माझी!” - नील टेन्शन
वरील उदाहरणावरून लक्षात येते, की टेन्सोमीटरचा काटा अगदी सहजपणे आणि भराभर दोन्ही टोकांना जातो.

वरच्या उदाहरणतील ‘कूल टेंशन रेंज’मधील ‘सेल्फ टॉक’विषयी आपल्याला खालील मुद्दे जाणवतील ः
- सेल्फ टॉक जेव्हा कूल रेंजमध्ये असेल त्या वेळी टेन्शन तर असते पण ते अपायकारक नसते.
- त्या वेळचे विचार ध्येयाकडे जाण्यास मदत करणारे असतात.
- ज्या वेळी आपण सेल्फ टॉक मधल्या रेंजमध्ये ठेवतो तेव्हा आपण आपल्या नियंत्रणाखालील घटकांवर लक्ष केंद्रित करत असतो. (जसे की - माझी तयारी, संभाव्य प्रश्‍न, त्यावर माझी उत्तरं, आतापर्यंतच्या प्रोजेक्टचे डिटेल्स, बरोबर नेण्याची कागदपत्रे इत्यादी). म्हणजेच मी दुसऱ्या दिवशीच्या मुलाखतीला अधिक तयारीने कसे सामोरे जाणार आहे यावर आपण विचार करतो.
- फूल टेंशन म्हणजे दहाच्या आसपासचा विचार; मात्र कर्ज मिळणार नाही, नाही मिळाले तर काय करायचे, असा असतो.
- तर शून्याच्या आसपासचा विचार ‘काही फार न करता, खात्रीने हवं ते तर मिळणारच!’ असा असतो.


म्हणजे कूल टेन्शन आपल्याला हवं आहे. त्यातल्या विचारांची वैशिष्ट्ये कुठली?
- हे विचार वास्तवाला धरून असतात.
- ते आरोग्याला अपायकारक नसतात
- ध्येयाला धरून आणि ध्येयाकडे जायला मदत करणारे असतात.
- असेल त्या परिस्थितीत पर्याय काढायला मदत करणारे असतात.
- परिणामांपेक्षा भर देणारे हे विचार असतात.
- स्वतःच्या नियंत्रणाप्रयत्नांवर खाली असलेल्या घटकांवर भर देणारे विचार असतात.

विचार आणि भावना सतत बदलत राहणार. पण आपल्याला आपल्या विचारांचा आणि भावनेचा अंदाज घ्यायचा तर टेन्सोमीटर एक महत्त्वाचे साधन आहे. टेन्सोमीटरच्या शून्य आणि दहा या दोन टोकांना आपण सहज जातो. परंतु मधल्या रेंजमध्ये काटा ठेवण्यासाठी सराव करायला हवा. टेन्सोमीटरचे हेलकावे ओळखणे आणि विचारांमध्ये आवश्यक बदल घडवून काटा मधल्या रेंजमध्ये आणणे हे कौशल्य आपल्याला शिकायला हवे.

टेन्सोमीटर शब्द आला तो ‘टेन्शन’ शब्दावरून. मुळात टेंशन कशाला म्हणायचे? भावना कोणतीही असो जसे की राग, चिंता, दुःख, निराशा, किंवा आनंद. पण जर त्या भावनेची तीव्रता, कालावधी, पुनरावृत्ती वाढली तर आपण त्याला टेंशन म्हणतो. आपल्या टेंशनचा अवेअरनेस ठेवायचा तर आपल्याला तीन गोष्टींवर लक्ष द्यावे लागेल -
- कालावधी(Duration)ः पल पल कितने पल
मी फूल टेंशनला गेलो तर तिथे किती काळ राहतो?
- तीव्रता (Intensity)ः जोर जोर कितना जोर
फूल टेंशन असताना त्याची तीव्रता किती असते?
- पुनरावृत्ती (Frequency)ः बार बार कितने बार
फूल टेंशनला मी किती वेळा जात असतो?

आपल्या मानसिक स्थितीची जर आपल्याला जाणीव झाली तर तो टिपेचा राग / परत परत भेडसावणारी चिंता / सतत जाणवणारी निराशा यांचा जोर, वारंवारिता किंवा कालावधी थोडा तरी कमी करण्यास आपल्याला मदत होईल. हे आपल्याला जमायला लागले की भावना आपल्यावर अधिराज्य गाजवू शकणार नाहीत.

आपल्याला जास्तीत जास्त काळ जर कूल टेंशन झोनमध्ये राहायचे असेल तर आपल्याला आपल्या सेल्फ-टॉकमध्ये काही बदल करावे लागतील.
शून्य टेंशन देणारा सेल्फ-टॉक कसा? ‘काही बिघडणार नाहीए, सगळ छानच होणार!’ (बिनधास्त)
दहाचे टेंशन देणारा सेल्फ-टॉक – ‘इतक सगळ केले पण होईल ना सगळे नीट? काही सांगता येत नाही. कापणी होईपर्यंत काही अर्थ नाही कशात. हवा कोरडी होत जाणार, कसे होणार कोण जाणे?’ (काळजी/ शंकासूर).

म्हणजे एकीकडे बिनधास्त बेफिकिरी नाहीतर शंकासुर काळजी! आपल्याला काय हितावह आहे? तर यथायोग्य काळजी घेणे. कूल टेंशन म्हणजे अशी काळजी घेणे. तेव्हाचा सेल्फ-टॉक असेल- ‘काय होणार माहीत नाही. मी माझ्याकडून कोणतीही कसर सोडली नाही. यायला हवं खरं तर चांगलं पीक यंदा.’

फूल टेंशनकडे जाणारा काटा कूल टेंशनकडे वळवण्यासाठी असे विचार जाणीवपूर्वक करायला हवेत. आपल्या ‘सेल्फ-टॉक’कडे लक्ष देऊन तो प्रयत्नाने बदलायला हवा. तीव्र काळजी वाटणे ते यथायोग्य काळजी घेणे हा बदल कसा करायचा, ते बघूया पुढच्या लेखात.
------------------
संशोधन आणि शब्दांकन : डॉ. सुवर्णा बोबडे व शिल्पा जोशी
kartashetkari@gmail.com
आजच्या लेखाशी संबंधित भाग बघण्यासाठी लिंक –
https://www.youtube.com/watch?v=erDf-PAaJrU