डॉ. सचिन मस्के, डॉ. मन्मथ सोनटक्के

सोयाबीनमध्ये प्रथिनांची भरपूर प्रमाणात मात्रा असल्यामुळे हा शाकाहारी प्रथिनांचा एक उत्कृष्ट स्रोत आहे. सोयाबीन पासून विविध खाद्यपदार्थ तयार करता येतात, जे पोषणमूल्य आणि आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर आहेत.

सोयाबीनचे पोषणमूल्य

सोयाबीनमध्ये ४० टक्के प्रथिने, २०टक्के तेल, तसेच फायबर, जीवनसत्त्वे, खनिजे यांचा समावेश असतो. सोयाबीन प्रथिनांचे एक आदर्श स्रोत आहे कारण त्यात सर्व अत्यावश्यक अमिनो आम्ले असतात. यामुळे सोयाबीन प्रथिने, जीवनसत्त्वे, आणि खनिजे पुरवणारे एक महत्त्वाचा अन्नघटक आहे. सोयाबीनचे पोषणमूल्य हे अत्यंत उच्च असून ते आपल्या आहारातील महत्त्वपूर्ण घटक आहे.

प्रथिने : सोयाबीनमध्ये सुमारे ४० टक्के प्रथिने असते, ज्यामध्ये सर्व अत्यावश्यक अमिनो आम्ले असतात. सोयाबीन प्रथिनांचा स्रोत असल्यामुळे शाकाहारी लोकांसाठी हे एक उत्कृष्ट आहार पूरक आहे.

चरबीयुक्त आम्ले : सोयाबीनमध्ये २० टक्के चरबी असते, जी प्रामुख्याने पॉलीअनसॅच्युरेटेड फॅटी ॲसिड्सपासून बनलेली असते. हे चरबी हृदयासाठी फायदेशीर असतात.

कर्बोदके : सोयाबीनमध्ये सुमारे ३० टक्के कर्बोदके असतात, ज्यामुळे ऊर्जा मिळवण्याचा उत्तम स्रोत आहे.

तंतूमय घटक : सोयाबीनमध्ये भरपूर प्रमाणात तंतूमय घटक आहेत, जे पचनक्रियेच्या सुधारण्यासाठी आणि पोट साफ ठेवण्यासाठी मदत करते.

खनिजे आणि जीवनसत्त्वे : सोयाबीनमध्ये लोह, कॅल्शिअम, मॅग्नेशिअम, पोटॅशियम यांसारखी खनिजे असतात. तसेच, बी-कॉम्प्लेक्स जीवनसत्त्वे आणि अँटीऑक्सिडंट्स असतात.

आरोग्य फायदे

सोयाबीन हा शाकाहारी प्रथिनांचा पूरक स्रोत आहे. सोयाबीनचे सेवन केल्याने हृदयविकाराचा धोका कमी होतो, हाडांची ताकद वाढते, आणि रोगप्रतिकारक शक्ती सुधारण्यास मदत होते.

सोयाबीनमध्ये असलेले पॉलीअनसॅच्युरेटेड फॅटी ॲसिड्स हृदयासाठी फायदेशीर असतात. यामुळे कोलेस्टेरॉलचे प्रमाण कमी होते आणि हृदयविकाराचा धोका कमी होतो.

सोयाबीनमध्ये कॅल्शिअम आणि मॅग्नेशिअम हे हाडांच्या मजबुतीसाठी आवश्यक खनिजे असतात. यामुळे हाडे मजबूत होतात आणि ऑस्टियोपोरोसिससारख्या आजारांचा धोका कमी होतो.

सोयाबीन हे प्रथिनांचे एक आदर्श स्रोत आहे. यामध्ये सर्व अत्यावश्यक अमिनो आम्ले असल्यामुळे शरीरातील प्रथिनांची गरज पूर्ण होऊ शकते.

सोयाबीनमध्ये असलेले अँटीऑक्सिडंट्स आणि जीवनसत्त्वे रोगप्रतिकारक शक्ती सुधारण्यास मदत करतात. यामुळे विविध प्रकारच्या संसर्गजन्य आजारांचा सामना करण्यास शरीर सक्षम होते.

सोयाबीनमध्ये कमी ग्लायसेमिक इंडेक्स असल्यामुळे ते मधुमेही रुग्णांसाठी उपयुक्त ठरते. यामध्ये असलेले घटक रक्तातील साखरेचे प्रमाण नियंत्रित ठेवण्यास मदत करते.

सोयाबीनमध्ये प्रथिने आणि फायबरची भरपूर मात्रा असल्यामुळे ते वजन कमी करण्यास मदत करते. हे पदार्थ लवकर पचन होतात आणि दीर्घकाळ तृप्तीची भावना निर्माण करतात.

सोयाबीनमध्ये आढळणाऱ्या आयसोफ्लेव्होन्स आणि फेनोलिक संयुगांमध्ये कर्करोगविरोधी गुणधर्म असतात. विशेषत: स्तन आणि प्रोस्टेट कर्करोगाविरुद्ध याचा सकारात्मक प्रभाव आढळला आहे.

सोयाबीनमधील अँटीऑक्सिडंट्स आणि फॅटी ॲसिड्स त्वचेसाठी फायदेशीर आहेत. हे त्वचेच्या पेशींना पुनर्निर्माण करण्यास मदत करतात, ज्यामुळे त्वचा चमकदार आणि आरोग्यदायी राहते.

प्रक्रिया पदार्थ

सोया दूध :

हे लॅक्टोजमुक्त असल्यामुळे दुधापासून ॲलर्जी असणाऱ्या लोकांसाठी हे एक उत्तम पर्याय आहे.

सोया दुधात प्रथिने, जीवनसत्त्वे, खनिजे आणि कॅल्शिअम यांचा समावेश असल्यामुळे हे आरोग्यासाठी फायदेशीर असते.

सोया दुधाचे उत्पादन सोपे आहे आणि यासाठी कमीत कमी यंत्रसामग्रीची गरज असते.

सोया पीठ :

हे पीठ प्रथिनांची समृद्ध असते. सोया पिठाचा उपयोग विविध प्रकारच्या बेकरी पदार्थांमध्ये केला जातो. उदा.ब्रेड, बिस्किटे, केक्स इत्यादी.

सोया पिठामुळे पदार्थांमध्ये प्रथिनांचे प्रमाण वाढवता येते.

सोया पीठाचे उत्पादन सोपे आहे, यासाठी कमी गुंतवणूक लागते.

सोया नगेट्स :

यामध्ये भरपूर प्रमाणात प्रथिने असतात आणि याचा उपयोग विविध प्रकारच्या सुक्या आणि आर्द्र पदार्थांमध्ये केला जातो.

सोया नगेट्सचे उत्पादन सोपे आहे.यास बाजारात मोठ्या प्रमाणात मागणी आहे.

टोफू (सोया पनीर) :

टोफूचा उपयोग अनेक प्रकारच्या पदार्थांमध्ये केला जातो. उदा. भाज्या, सॅलड, सूप इत्यादी. याचा उपयोग विविध प्रकारच्या खाद्यपदार्थांमध्ये केला जातो.

टोफूच्या उत्पादनासाठी सोया दुधावर प्रक्रिया केली जाते.

सोया तेल :

सोया तेल हे स्वस्त आणि पौष्टिक तेल आहे, ज्यात ओमेगा-३ फॅटी आम्ले आणि इतर आवश्यक फॅटी आम्लांचा समावेश असतो. सोया तेलाचे उत्पादन लघू उद्योगांद्वारे सहज करता येते.

सोया चूर्ण :

सोया चूर्ण हे प्रथिनांनी भरपूर असते. याचा उपयोग आहारात प्रथिनांच्या प्रमाणात वाढ करण्यासाठी केला जातो. याचा उपयोग सूप, ग्रेव्ही, आणि अन्य खाद्यपदार्थांमध्ये करतात.

- डॉ. सचिन मस्के, ९०४९९६७२५७

(एमजीएम विद्यापीठ, छत्रपती संभाजीनगर)