डॉ. रेवती नलवडे, सचिन माणगावे

Plastic Pollution In Agriculture: शेतीमध्ये आच्छादन म्हणून सेंद्रिय आच्छादन आणि प्लॅस्टिक आच्छादनाचा वापर केला जातो. त्यातही प्लॅस्टिक आच्छादनाचा वापर अधिक केला जातो. प्लॅस्टिक आच्छादनाचे पिकाच्या वाढीवर काही चांगले परिणाम होत असले, तरी त्यापासून होणाऱ्या दीर्घकालीन प्रदूषणामुळे अनेक समस्या उद्‍भवू शकतात. सामान्यपणे प्लॅस्टिकचे विघटन होण्यासाठी दीर्घकाळ लागतो. प्लॅस्टिकचे विघटन होताना तयार होणाऱ्या सूक्ष्म प्लॅस्टिकमुळे जमीन, पाणी आणि हवा यांचे मोठ्या प्रमाणात प्रदूषण होते.

शेतात आच्छादन म्हणून प्लॅस्टिक वापरल्यानंतर त्याचे कण अनिश्‍चित काळासाठी जमिनीमध्ये पडून राहतात. त्यामुळे शेतीतील सूक्ष्म प्लॅस्टिक प्रदूषण वाढत जाते. हे सूक्ष्म प्लॅस्टिकचे कण सिंचनाच्या पाण्यामधून तसेच हवेमार्फत मातीमध्ये पसरत जातात. मातीच्या कणांमध्ये प्लॅस्टिक कणांचे प्रमाण वाढत गेल्यास त्याचा मातीतील ओलावा, उपयुक्त सूक्ष्मजीवांच्या क्रियेवर विपरीत परिणाम होतो. मातीमधून प्लॅस्टिकचे छोटे छोटे कण काढण्याचे काम हे अत्यंत कठीण आणि खर्चिक आहे. त्यासाठी सेंद्रिय घटकांच्या वापरावर भर देणे अत्यंत आवश्यक आहे.

उपयुक्त सूक्ष्मजीवांवरील परिणाम

सूक्ष्म प्लॅस्टिकमुळे मातीतील सूक्ष्मजीवांची विविधता आणि कार्यक्षमता मोठ्या प्रमाणात बदलण्याची शक्यता असते. हे कण मातीचा सामू, पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता आणि निचरा प्रणाली यामध्ये बदल घडवून आणतात. त्यामुळे उपयुक्त सूक्ष्मजीवांच्या वाढीस प्रतिकूल परिस्थिती निर्माण होत नाही. सूक्ष्म प्लॅस्टिकने प्रदूषित झालेल्या मातीत मायकोरायझा बुरशी, फॉस्फेट उपलब्ध करणारे सूक्ष्मजीव आणि नायट्रोजन स्थिर करणारे जिवाणू यांची विविधता आणि क्रियाशीलता कमी झाल्याचे अभ्यासातून पुढे आले आहे. यामुळे पर्यावरणीय संतुलन बिघडण्याची शक्यता आहे.

रोगकारक सूक्ष्मजीवांच्या वाढीस मदत

सूक्ष्म प्लॅस्टिकचे कण रोगकारक सूक्ष्मजीवांसाठी नवीन अधिवास तयार करतात. याला ‘प्लॅस्टिस्फिअर’ असे म्हणतात. हे पृष्ठभाग रोगकारक सूक्ष्मजीवांच्या वाढीस आणि प्रसारास पोषक स्थिती निर्माण करतात.

जमिनीवरील परिणाम

सूक्ष्म प्लॅस्टिकमुळे मातीच्या आरोग्यावर विपरीत परिणाम होतो. त्यामुळे शेती आणि अन्न सुरक्षेवर गंभीर संकट ओढावण्याची शक्यता आहे. मातीतील उपयुक्त सूक्ष्मजीवांची क्रियाशीलता कमी झाल्यास मातीची सुपीकता व पोषणचक्र कार्यक्षमता खालावण्याची शक्यता असते. याचा परिणाम पिकांच्या प्रतिकूल परिस्थितीत तग धरण्याच्या क्षमतेवर व उत्पादनावर होतो. तसेच सूक्ष्म प्लॅस्टिकमुळे माती घट्ट, टणक होऊन पाणी मुरण्याची क्षमता कमी होते. यामुळे सुपीक जमीनही निकृष्ट बनते.

मानवी आरोग्यावर परिणाम

सूक्ष्म प्लॅस्टिकचे कण मातीमधून वनस्पतींमध्ये शोषले जातात. असे कण विविध भाजीपाला पिकांमध्ये साचून राहतात. अशा भाजीपाल्याचे सेवन केल्यास मानवी आरोग्यावर देखील परिणाम होण्याची शक्यता असते. दीर्घकाळ असा भाजीपाला खाण्यात आल्यास पचनसंस्थेचा त्रास तसेच इतर समस्या उद्‍भविण्याची शक्यता असते.

उपाययोजना

विघटनशील पर्यायांचा वापर

पिकांमध्ये सेंद्रिय आच्छादनाचा वापर, आवरणयुक्त खतांचा वापर केल्यास सूक्ष्म प्लास्टिक अवशेष कमी करणे शक्य होईल. सेंद्रिय आच्छादन काही काळानंतर कुजून त्याचा जमिनीस फायदा होतो. तसेच जमिनीतील ओलावा टिकून राहतो. जमिनीचे तापमान नियंत्रित राखले जाते. वनस्पतीभोवती उपयुक्त सूक्ष्म जिवांची वाढ होऊन सूक्ष्म वातावरण निर्मिती होते. त्यामुळे प्रकाश संश्‍लेषणाचे क्रिया वेगाने आणि सुरळीत पार पडते. जमिनीची होणारी धूप थांबते, तणांची वाढ होत नाही.

अवशेष व्यवस्थापन

शेतात वापरलेले प्लास्टिक आच्छादन पीक काढणीनंतर योग्यप्रकारे गोळा करून त्यांचा पुनर्वापर करणे. बऱ्याच वेळा पीक काढणीनंतर शेतातील प्लॅस्टिक आच्छादन तसेच शेतामध्ये उन्हात पडून राहते. उन्हाच्या तीव्रतेमुळे त्याचे लहान लहान तुकडे होतात. परिणामी, दुसऱ्या वेळी पीक लागवड करताना ओढून असे आच्छादन काढले जाते. त्यामुळे शेतामध्ये सर्वत्र प्लॅस्टिक आच्छादनाचा कचरा विखुरले जाऊन सूक्ष्म प्लॅस्टिक कण मातीमध्ये मिसळले जातात. ते काढणे शक्य होत नाही. त्यासाठी प्रत्येक वेळी पीक काढणी पूर्ण झाल्यानंतर त्वरित आच्छादनासाठी वापरलेले प्लॅस्टिक योग्य पद्धतीने काढणे अत्यंत आवश्यक आहे.

माती परीक्षण

नियमित माती तपासणी करणे अत्यंत आवश्यक आहे. माती परीक्षणामुळे जमिनीतील उपलब्ध अन्नद्रव्यांची माहिती होतेच, याशिवाय मातीमधील सूक्ष्म प्लॅस्टिक पातळी जाणून घेणे देखील शक्य होते.

धोरणे व निरीक्षण

शासकीय पातळीवर शेतीत प्लॅस्टिक वापराबाबत मार्गदर्शक तत्त्वे तयार करून त्यांची योग्य अंमलबजावणी आवश्यक आहे.

शेतकऱ्यांमध्ये जागरूकता

शेतकऱ्यांमध्ये प्लॅस्टिकच्या पर्यायांबद्दल आणि सूक्ष्म प्लॅस्टिक अवशेषांच्या धोक्यांबद्दल जागरूकता निर्माण करणे आवश्यक आहे.

- सचिन माणगावे, ७७०९३४५२१०

(कृषी महाविद्यालय, पाल (गारगोटी),जि. कोल्हापूर)