मेळघाटामध्ये गवळी समाजाप्रमाणे कोरकू समाजातील पशुपालक सुधारित शेती आणि दुग्ध व्यवसाय करू लागले आहेत. नागपुरी आणि अचलपुरी म्हशींच्या संवर्धनातून नवी दिशा देण्याचे प्रयत्न सुरू आहेत. शासन, स्वयंसेवी संस्थांच्या पुढाकाराने शेतकरी आणि महिला गटांच्या माध्यमातून मेळघाटाची नवी ओळख तयार होत आहे..खरं तर खूप दिवसापासून पर्यटक म्हणून मेळघाट परिसर फिरायचा होताच,त्याचबरोबरीने तेथील स्थानिक दैनंदिन जीवन जवळून पाहण्याची इच्छा होती. डॉ. निलेश शिंदे यांच्या ओळखीतून मेळघाट फिरायचे ठरले, माझ्यासोबत सांगलीतील पशुवैद्यक मित्र डॉ. बबन सावंत, डॉ. रावसाहेब चौगुले होते. आम्ही मेळघाट, चिखलदरा, बहिरागड यासह छोट्या, मोठ्या गावांचा परिसर आणि लोकजीवन प्रत्यक्ष पाहिले. या भागात फिरत असताना तेथील कोरकू समाजातील आदिवासी, गवळी समाजाने शेतीमध्ये केलेली प्रगती पाहून समाधान वाटले. .Indoor Saffron Farming: बंगळूरमध्ये नियंत्रित वातावरणात फुलतेय केशर शेती, आयटी इंजिनिअरनी शोधला फायदेशीर मार्ग.या भागात मका, हळद, सोयाबीन, भाजीपाला, खरबूज, टरबूज, लिंबू लागवडीचे क्षेत्र वाढत आहे. पिकांचे वन्य प्राण्यांपासून संरक्षण करण्यासाठी झटका यंत्राचा वापर होतो. पीक व्यवस्थापनामध्ये ठिबक सिंचनाचा वापर येथील शेतकरी करत आहेत. बहिरागड येथे पद्मश्री डॉ. रवींद्र कोल्हे, डॉ. स्मिता कोल्हे यांच्याशी भेट झाली. त्यांनी आम्हाला गेल्या काही वर्षात त्यांच्या शेतीमध्ये केलेले नवनवीन प्रयोग दाखवले. आंब्याची बागा, हळदीचे आंतरपीक, लिंबू लागवडीबाबतही त्यांनी माहिती दिली. त्यांच्या शेतीमधील केळी, खरबूज, टरबूज आणि इतर पिकांची विक्री व्यवस्थेबाबत आम्ही जाणूनघेतले. त्यांचे प्रयोग पाहून अनेक शेतकरी अशा वेगवेगळ्या पिकांकडे वळत आहेत. या भागात पशुपालनाबाबत चांगले काम झाले तर विदर्भाला दूध पुरवठा करण्याची क्षमता मेळघाटात आहे..पशुपालनातून संधीजंगलाच्या आसपास फिरताना तेथील कुरणात गवळी समाजाकडे असणारे म्हशींचे कळप दिसून आले. त्यांच्याशी चर्चा केली असता सरासरी म्हशीच्या दुधाला पन्नास रुपयापर्यंत प्रति लिटर दर मिळतो असे सांगितले. काही भागात देशी गाईचे कळप पाहण्यात आले. मेळघाटातील गावांचे स्थलांतर थांबण्यासाठी स्थानिकांच्या हाताला शाश्वत काम द्यावे लागेल. उत्पन्नाचे साधन म्हणून पशुसंवर्धनाकडे प्रामुख्याने लक्ष द्यावे लागणार आहे..आदिवासी समाजात स्त्रीप्रधान संस्कृती जपली जाते. त्यामुळे महिला बचत गटांचा सहभाग वाढवून पशुसंवर्धन पुढे घेऊन जाता येईल. ज्येष्ठ पशुवैद्यक डॉ. श्रीराम कोल्हे यांनी सरकारी सेवेत असताना कुक्कुटपालनाबाबत पुढाकार घेऊन उबवणुकीची अंडी, एक दिवसांच्या पिल्लांचे वाटप केले होते. त्याला महिला बचत गटांचा चांगला प्रतिसाद मिळाला होता. यामुळे मेळघाटातील कुपोषणाचा प्रश्न देखील काही प्रमाणात कमी होऊ शकतो. कुक्कुटपालन व्यवसाय योजना राबविण्यासाठी वनविभागाचा पुढाकार होता. या भागामध्ये काही सेवाभावी संस्था, टाटा फाउंडेशन, महाराष्ट्र पशू व मत्स्य विज्ञान विद्यापीठ, नागपूर, वनविभागाअंतर्गत मेळघाट टायगर फाउंडेशनतर्फे कुक्कुटपालनासाठी चालना देण्याचा प्रयत्न देखील केला आहे. .Animal Husbandry : पशुपालनातून सावरली आर्थिक घडी.फक्त त्यामध्ये सातत्य असणे गरजेचे आहे. पूर्वी वनखात्यामध्ये आणि सध्या पशुसंवर्धन विभागात काम करणारे डॉ. वैभव हागोणे यांनी नोंदवलेल्या निरीक्षणानुसार गवळी समाज उन्हाळ्यामध्ये स्थलांतर करतो, पण महिला मूळ ठिकाणी राहून वासराचे संगोपन करतात आणि संसाराला हातभार लावतात. गोंड आणि कोरकू समाजातील पुरुष मंडळी उन्हाळ्यात मजुरीसाठी इतरत्र जातात. पण महिला स्थलांतर करत नाहीत. त्यांच्यासाठी मूळ गावी कुक्कुटपालनासारख्या योजना राबविल्या तर निश्चित फायदा होऊ शकेल. यासाठी या भागातील महिला, महिला बचत गट यांना केंद्रस्थानी ठेवून अनेक योजना आपल्याला राबवता येतील. यासाठी राजकीय इच्छाशक्ती आणि प्रशिक्षणाची गरज आहे..नागपुरी, अचलपुरी म्हशींचे संवर्धनस्वातंत्र्यपूर्व काळात १९२४ मध्ये धारणी रस्त्यावर बोड फार्म स्थापन झाला. पण सध्या हा फार्म दुर्लक्षित आहे. हा फार्म योग्य पद्धतीने सुरू केला तर परिसरातील पशुपालकांना फायदा होईल. बोड फार्म पुनर्जीवित करताना तेथील हवामानात तग धरणाऱ्या नागपुरी म्हशीचे प्रजनन आणि संवर्धन केले आणि स्थानिक देशी म्हशींना नागपुरी प्रजातीच्या रेतमात्रा वापरून त्यांच्यामध्ये जर आनुवंशिक सुधारणा केली तर फार मोठा बदल होणार आहेत. पशुपालनाच्याबरोबरीने दुग्धोत्पादन वाढणार आहे. यासोबत अचलपुरी (इलीचपुरी) या स्थानिक म्हशीचे प्रजनन व आनुवंशिक सुधारणा शक्य आहेत. .या भागामध्ये ५० टक्के देशी गावठी गाई, ४० टक्के म्हशी आणि फक्त १० टक्के संकरित गायी आहेत. या गावठी गाई फक्त दोन लिटर दूध प्रति दिन देतात. सेमाडोह, परतवाडा या ठिकाणी बंद पडलेले शासकीय दूध शीतकरण केंद्र सुरू करून मोठ्या प्रमाणामध्ये शासकीय स्तरावर दूध संकलन करणे शक्य आहे. स्थानिक खाजगी दूध संकलक दुधाला म्हणावा इतका दर देत नाहीत असे अनेक पशुपालकांनी सांगितले..परंतु या ठिकाणच्या नैसर्गिक आहारामुळे गाई, म्हशीच्या दुधाला फॅट देखील भरपूर आहे. येथील हॉटेलमध्ये स्थानिक खवा रबडी सहज उपलब्ध होते. गवळी समाजाप्रमाणे कोरकू समाजातील पशुपालक पारंपारिक दुग्ध व्यवसाय करू लागलेत. त्यांना जर योग्य मार्गदर्शन मिळाले तर निश्चितच त्यांच्याकडे आधुनिक पद्धतीने दुग्ध व्यवसाय करण्याची क्षमता तयार करणे शक्य आहे.- डॉ.व्यंकटराव घोरपडे ९३२५२२७०३३( सेवानिवृत्त साहाय्यक आयुक्त पशुसंवर्धन, सांगली).ॲग्रोवनचे सदस्य व्हाशॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.
