डॉ. आर. जी. सोमकुंवर,

डॉ. अजयकुमार उपाध्याय

गेल्या आठवड्यातील वातावरणाचा विचार करता थोडा फार पाऊस प्रत्येक ठिकाणी झालेला आहे. त्यामुळे बागेतील तापमान कमी होऊन आर्द्रता वाढल्याचे दिसून येते. गेल्या दोन दिवसांपासून कोणत्याही भागामध्ये पाऊस दिसत नाही. काही काळ ऊन तर काही काळ ढगाळ वातावरण अशी परिस्थिती दिसून येते. या वेळी आपल्या बागेत वाढीच्या विविध अवस्था आहेत. जुनी बाग, रिकट घेतलेली बाग, खुंट लागवड या अवस्थांमध्ये या वातावरणाचा काही ठिकाणी फायदा होईल, तर काही ठिकाणी अडचणी येतील, याबद्दलची सविस्तर माहिती घेऊ.

जुन्या बागेतील काडी परिपक्वतेच्या समस्या

या बागेत वेळेवर खरडछाटणी झालेल्या बागेत सध्याच्या स्थितीत काडी परिपक्वतेचा हा कालावधी असेल. या कालावधीत काडी परिपक्व होऊन वाढ नियंत्रणात असणे गरजेचे असते. परंतु वातावरणातील बदलानुसार काडीची परिपक्वता ही लांबणीवर जाण्याची जास्त शक्यता असेल. वेलीवर ज्या ठिकाणची काडी तळातून एक ते दोन पेरे फक्त दुधाळ झालेले आहेत, अशा परिस्थितीत पावसाची उघडीप असल्यास व उन्हे पडत असल्यास वाढ नियंत्रणात राहील.

ही वाढ नियंत्रणात राहून काडी पूर्ण परिपक्व होईल. त्यामधील पीथ तपकिरी रंगाचा होईल, यासाठी कोरडे वातावरण आवश्यक असते. जिथे ही परिस्थिती असेल, अशा ठिकाणी ठिबकद्वारे जास्त पाणी देणे टाळावे.

पालाशयुक्त खते (उदा, ०-०-५० हे खत ४ ग्रॅम प्रति लिटर पाणी किंवा ०-९-४६ हे खत ३ ग्रॅम प्रति लिटर या प्रमाणे तीन ते चार फवारण्या एक दिवसाआड या प्रमाणे कराव्यात. तसेच जमिनीतून ठिबकद्वारे एक किलो प्रति एकर या प्रमाणे एक आठवडाभर रोज उपलब्धता करावी.

ज्या बागेतील वेलीवरील काडी तळातून अजून दुधाळ झालेली नाही, अशा स्थितीमध्ये ढगाळ वातावरण व थोडा फार पाऊस पडल्याची स्थिती आहे, अशा बागेत आर्द्रतेचे प्रमाण ७० ते ८० टक्क्यांपर्यंत पोहोचलेले असेल. अशा वेलीवर शेंडा वाढ जोमात होताना दिसून येईल. काही परिस्थितीत बगलफुटीसुद्धा जास्त प्रमाणात वाढताना दिसतील. यामुळे काडीवर परिपक्वता पुन्हा लांबणीवर जाण्याची शक्यता असेल.

अशा परिस्थितीत काडी दुधाळ रंगाची न होता सुरुवातीचा गुलाबी रंग तसाच टिकून राहील व परिणामी काडीमधील पीथ पांढऱ्या रंगाचे दिसेल. या बागेत कदाचित खरडछाटणीला उशिर झालेला असेल किंवा सूक्ष्मघड निर्मितीच्या कालावधीत पाऊस पडलेला किंवा ढगाळ वातावरण असावे. या बागेत उपाययोजना करणे गरजेचे आहे.

त्यात बागेत पाणी पूर्णपणे बंद करणे, शेंडा खुडणे व बगलफुटी काढून घेणे. त्यानंतर जमिनीतून एसओपी (०-०-५०) वीस किलो प्रति एकर या प्रमाणे द्यावे. तसेच ०-०-५० ची २.५ ते ३ ग्रॅम प्रति लिटर पाणी या प्रमाणे चार ते पाच वेळा फवारणी करावी. सूक्ष्मघड निर्मितीचा विचार करता स्फुरद आणि पालाशयुक्त खतांचा वापर या वेळी फायद्याचा ठरेल. उदा. ०-५२-३४, ०-९-४६ इ.

बऱ्याचशा बागेत वेलीवरील काडी अर्ध्यापर्यंत परिपक्व झालेली आहे, परंतु पुढील वाढ न थांबता शेंडा जोमात वाढताना दिसून येतो. या नवीन फुटीवरील पाने लुसलुशीत असतात. वाढत्या आर्द्रतेमध्ये त्यावर थ्रिप्ससारख्या किडींचा प्रादुर्भाव जास्त प्रमाणात होतो.

त्याच प्रमाणे हलक्या पावसाच्या सरी आल्या तरी शेंड्याकडील कोवळ्या फुटीवर बुरशीजन्य करपा किंवा जिवाणूजन्य करपा रोगांचा प्रादुर्भाव दिसून येऊ शकतो. त्याचे रोगकारक घटक फक्त पानामध्ये राहिल्यास अडचणी येणार नाहीत.

मात्र त्यांनी काडीमध्ये प्रवेश केल्यास पुढील हंगामात फळछाटणीनंतर त्याचे परिणाम दिसून येतील. सुरुवातीच्या काळात मणी सेटिंग होताच मण्यावर काळे ठिपके दिसून येतात.

ते या स्थितीमध्ये करपा नियंत्रणात ठेवता न आल्यामुळेच येतात. बागेत काडीवर चांगल्या प्रतीच्या द्राक्षघडाचे संगोपन होण्यासाठी सोळा ते सतरा पाने पुरेशी असतात. तेव्हा या पानानंतरची फूट अनावश्यक समजून शेंडा खुडून घेतल्यास फुलकिडे (थ्रिप्स) आणि करपा रोगावर चांगल्या प्रकारे नियंत्रण ठेवणे शक्य होते.

बऱ्याचदा कोवळ्या पानावर थ्रिप्सच्या प्रादुर्भावामुळे पानाच्या वाट्या झालेल्या दिसून येतील. यामुळे बागेत पालाशची कमतरता असल्याचे समजून आपण अन्नद्रव्याची फवारणी करतो आणि किडीचा प्रादुर्भाव तसाच वाढत जातो.

तेव्हा जुन्या पानाच्या जर वाट्या होत असल्याचे दिसल्या, तर पालाशची कमतरता असल्याचे समजावे. व पुढील नियोजन करावे. अन्यथा, कोवळ्या फुटीवरील पानाच्या वाट्या या थ्रिप्समुळे असल्याचे समजून योग्य त्या उपाययोजना कराव्यात.

शेंडा वाढीची समस्या

काडी परिपक्वतेच्या नंतरची फूट ही अनावश्यक असते. काडीवर आवश्यक पानांच्या संख्येनंतर निघालेली पाने ही शेंडा पिंचिंगद्वारे काढून टाकली जातात. आपल्याकडे सर्व बागा जवळपास डॉगरीज या खुंटावर कलम केलेल्या आहेत. या खुंटावरील बागेत स्वमुळाच्या तुलनेत शेंडा वाढ जास्त होते.

ही वाढ तशीच होऊ दिल्यास काडीची परिपक्वता लांबणीवर जाईल. काडीमध्ये अन्नद्रव्याचा साठा तयार होणार नाही. याकरिता बागायतदार शेंडा पिंचिंग दोन ते तीन वेळा करतात. यालाच खुडा काढणे असेही म्हणतात. यावर काही बागायतदारांनी प्रभावी उपाययोजना म्हणून रसायनाचा वापर सुरू केल्याचे दिसते.

कुणी बागेत पॅक्लोब्युट्राझोल किंवा क्लोरमेक्वाट क्लोराइड (सीसीसी) यांचे वेलीच्या मुळामध्ये ड्रेंचिग करतात. यासोबत प्रोपीकोनॅझोल अशा बुरशीनाशकाचा वापर करतात. यामुळे शेंडा थांबतो. मात्र पॅक्लोब्युट्राझोल हे रसायन आंबा या पिकामध्ये दरवर्षी बहर येण्यासाठी वापरले जात आहे. द्राक्षामध्ये त्याचा वापर करण्याची अजूनपर्यंत शिफारस नाही. तसेच सीसीसी चा वापरही आपण गेल्या पंधरा वर्षांपासून बंद केलेला आहे.

सूक्ष्मघड निर्मितीसंदर्भात सीसीसी या रसायनाच्या वापराबाबत द्राक्ष संशोधन केंद्रामध्ये संशोधन सुरू करण्यात आलेले आहे. मात्र त्याची अधिकृत शिफारस केलेली नाही. अशा शिफारस न केलेल्या रसायनांचा वापर जाणिवपूर्वक टाळावा. तेव्हा फुटींची वाढ नियंत्रणात ठेवण्याकरिता शेंडा पिंचिंग, पालाशचा वापर व पाण्यावर नियंत्रण या तीन गोष्टींवर भर देणे गरजेचे समजावे.

काडीवरील डोळे फुटण्याची समस्या

बऱ्याचशा बागेत पाऊस सुरू होत असताना काडीवर डोळे एकतर कापसलेले दिसतात, किंवा फुटताना दिसतात. ही समस्या सूक्ष्म घड निर्मितीच्या साधारण शेवटच्या टप्प्यात दिसून येईल. काडी परिपक्व झाल्यानंतरच्या अवस्थेतील बागेत ही अडचण येत नाही. सूक्ष्म घडनिर्मितीच्या काळामध्ये आपण बागेत पाणी कमी करतो.

तसेच संजीवकांचा वापरही करतो. वाढ नियंत्रणात ठेवणे हा त्यामागील एक उद्देश असतो. ही वाढ नियंत्रणात असल्यास काडीवरील डोळा (सबकेन असल्यास टायगर बड) फुगतो. या वेळी तापमान जास्त असून, आर्द्रताही कमी असते. मात्र ढगाळ वातावरण सुरू होऊन थोडाफार पाऊस झालेल्या स्थितीमध्ये अचानक आर्द्रता वाढून फुटीची शाकीय वाढ जोमात होण्यास प्रवृत्त होते.

परंतु ज्या बागेत शेंडा थांबलेला आहे, अशा ठिकाणी शाकीय वाढीला चालना मिळण्यासाठी फारशी संधी नसते. वेलीत या वेळी अचानक दाब निर्माण होतो आणि कच्ची ते अर्ध परिपक्व काडीवरील नाजूक डोळ्यामध्ये दाब निर्माण होऊन फुटण्याची प्रक्रिया सुरू होते. सुरुवातीला हा डोळा कापसल्याप्रमाणे दिसून येईल. नंतर फुटून एक ते दोन पानेही दिसतील. पुढील हंगामात चांगले उत्पादन घेण्यासाठी हे डोळे आधारस्तंभ असतात.

पण त्या आधीच हा डोळा फुटल्यामुळे फळछाटणीनंतर द्राक्षघड मिळणे शक्य होणार नाही. बऱ्याचदा बागायतदार सूक्ष्म घड निर्मितीच्या कालावधीत वाढरोधकांचा वापर, संजीवके, पालाश व पाण्यावर नियंत्रण या सर्व घटकांवर अतिरिक्त भर देतात. त्या वेळी असलेले तापमान सुद्धा घडनिर्मितीसाठी आवश्यकतेपेक्षा अधिक होते. परिणामी, वेलीची वाढ एकदम अधिक प्रमाणात थांबून जाते. या काळात वेलीमध्ये सायटोकायनीनचे प्रामण आवश्यकतेपेक्षा जास्त वाढते.

डोळा फुटू नये म्हणून उपाययोजना

पालाशचा वापर दोन आठवड्यांकरिता पूर्णपणे बंद करावा.

जमिनीतून तसेच फवारणीद्वारे नत्रयुक्त खतांचा वापर करावा.

शेंडा वाढ होण्यासाठी पाण्याची मात्रा वाढवावी.

शेंडा पिंचिंग करण्याचे टाळावे.

काडीवर कुठेतरी नवीन फूट दिसत असल्यास तिला काढण्याचे थांबवून नत्र वाढवून शेंड्याकडील चार ते पाच पाने वाढवून घ्यावीत.

जितक्या लवकर शेंडा वाढ होईल, तितक्या प्रमाणात मागील डोळा कापसण्याचे किंवा फुटण्याचे थांबेल.

- डॉ. आर. जी. सोमकुंवर, ९४२२०३२९८८

(राष्ट्रीय द्राक्ष संशोधन केंद्र, मांजरी, जि. पुणे)