डॉ. विजयसिंह लोणकर

Management of Chickens : हिवाळ्यामध्ये जर तापमान खूपच कमी झाले तर कोंबड्यांच्या आरोग्यावर परिणाम होतो. अति थंडीपासून संरक्षण करण्यासाठी शेडच्या लांबीच्या बाजूने असलेल्या जाळीस स्वच्छ व कोरडे पडदे लावावेत. पडद्याची उघडझाप सहज करता यावी. पडदे रात्री थंड हवेच्या वेळी बंद करावेत

उन्हाळ्यामध्ये कोंबड्यांची जशी उष्माघातामुळे मरतूक होते त्याचप्रमाणे हिवाळ्यातदेखील 'कोल्ड स्ट्रोक' मुळे मरतूक होते. जर १० अंश सेल्सिअस पेक्षा कमी आणि २८ अंश सेल्सिअस पेक्षा जास्त तापमान असेल तर कोंबड्यांवर परिणाम होतो.

कोंबड्याच्या वाढीसाठी १८ ते २१ अंश सेल्सिअस तापमान चांगले असते. परंतु थंडीमध्ये काही भागातील तापमान २१ अंश सेल्सियसपेक्षा खूप कमी होते, अशावेळी कोंबड्यांना शरीर तापमान नियंत्रित ठेवण्यासाठी जादा ऊर्जेची गरज असते.

व्यवस्थापनामध्ये बदल

शेडमधील नियंत्रित तापमान : १८ ते २४ अंश सेल्सिअस

शेडमधील आर्द्रता : ५० ते ६० टक्के

शेडमधील अमोनियाचे प्रमाण : २५ पीपीएम पेक्षा कमी

पिण्याच्या पाण्याचा सामू : ६.८ ते ७.५

पिण्याच्या पाण्याचा हार्डनेस : ६० ते १८० पीपीएम

हवेतील ऑक्सिजनचे प्रमाण : २१ टक्के

शेड व्यवस्थापन

कोंबड्यांना अति थंडीपासून संरक्षण करण्यासाठी शेडच्या लांबीच्या बाजूने असलेल्या जाळीस स्वच्छ व कोरडे पडदे लावावेत. पडद्यांची उघडझाप सहज करता यावी. पडदे रात्री थंड हवेच्या वेळी बंद करावेत. दुपारी थोडी उष्णता असते त्यावेळी पडदे उघडावेत.

शेडमध्ये योग्य वायुवीजन व खेळती हवा असणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे त्यासाठी ज्या वेळेस शक्य आहे अशा वेळेस पडद्याची उघडझाप वरून खाली करावी. तसे केल्यास कार्बन डायऑक्साइडयुक्त दूषित हवा पटकन बाहेर फेकली जाते.

अशी दूषित हवा बाहेर न टाकल्यास आणि कोंबड्यांना ऑक्सिजनयुक्त हवा उपलब्ध न झाल्यास त्यांना हायपोक्षीया आजार (ऑक्सिजनची कमतरता) होतो आणि जलोदर सारखे चयापचयाचे आजार होतात, मरतूक वाढते.

कोंबड्या शेडवर आल्यानंतर साधारण तिसऱ्या आठवड्यापासून जलोदरचे प्रमाण वाढण्यास सुरवात होते. कोंबड्या मृत्युमुखी पडण्याचे प्रमाण वाढते. शेडला लावलेल्या पडद्याचे उघडझाप करण्याचे नियोजन योग्य न केल्यास, शेडमधील तयार होणारा अमोनिया बाहेर फेकला जात नाही त्यामुळे शेडमधील अमोनियाचे प्रमाण वाढून श्वसन संस्थेचे आजार होतात, डोळ्यांना त्रास होतो.

यामुळे कोंबड्यांचे खाद्य खाण्याचे प्रमाण कमी होऊन वजनात घट होते, औषधांचा खर्च वाढतो. म्हणून हिवाळ्यामध्ये शेडला लावलेल्या पडदयांचे नियोजन करणे अत्यंत महत्त्वाचे असते. शेडची रचना पूर्व-पश्चिम असावी. रुंदी ३० फुटांपेक्षा जास्त नसावी. शेडची रुंदी जास्त असल्यास शेडमधील हवा खेळती राहणार नाही.

खाद्य नियोजन

हिवाळ्यात खाद्यात योग्य बदल  करावेत. हिवाळ्यामध्ये शरीर तापमान टिकविण्यासाठी व उबदारपणासाठी कोंबड्या जास्त प्रमाणात खाद्य खातात. यामुळे खाद्यावरील खर्च जास्त होतो. तसेच ऊर्जा तयार करण्यासाठी न लागणारी पोषणतत्त्वे वाया जातात.

खाद्यावरील खर्च कमी करण्यासाठी व खाद्याचा अपव्यय टाळण्यासाठी ऊर्जायुक्त खाद्य पदार्थ जसे तेल, स्निग्ध पदार्थ, प्रथिने यांचे खाद्यातील प्रमाण वाढवावे. इतर पोषणतत्त्वांचे प्रमाण तितकेच ठेवावे.

आहारात ऊर्जावर्धक घटकांचे प्रमाण वाढवावे (१०० किलो कॅलरी प्रति किलो खाद्य) आणि प्रथिनांचे प्रमाण १ ते २ टक्के कमी करणे आवश्‍यक असते. खाद्यामध्ये अ, क आणि ई या जीवनसत्त्वाचे प्रमाण वाढवावे. एक लहान फिडर प्रती ४० पिल्लांना तर एक मोठा फिडर प्रती ३० मोठ्या कोंबड्यांसाठी वापरावा. फिडरची उंची कोंबडीच्या पाठीच्या दोन इंच वरती असावी.

स्वच्छ पाणी पुरवठा

बऱ्याचवेळेस पिण्याच्या पाण्याचे तापमान कमी असल्यामुळे कोंबड्यांचे पाणी पिण्याचे प्रमाण घटते. खाद्य सेवनाच्या प्रमाणात पाणी पिण्याचे प्रमाण असणे आवश्यक आहे. साधारणतः योग्य तापमानात कोंबड्या खाद्याच्या दुप्पट पाणी पितात. परंतु हे पाणी पिण्याचे प्रमाण घटल्यास मूत्रपिंडात युरिक अॅसिडचे घनीकरण होते. असे युरिक अॅसिड मूत्रपिंड आणि मूत्रवाहिनीमध्ये साठून राहिल्याने गाऊट होतो.

पाणी कमी पिल्यामुळे शरीरातील पाण्याचे प्रमाण कमी (डीहायड्रेशन) होते. म्हणून हिवाळ्यामध्ये कोमट पाणी देण्यास हरकत नाही. त्यामुळे पाणी पिण्याचे प्रमाण वाढेल.एक लहान ड्रिंकर प्रती ४० पिल्लांना तर एक मोठा ड्रिंकर प्रती ३० मोठ्या कोंबड्यांसाठी वापरावा. ड्रिंकरची उंची कोंबडीच्या पाठीच्या दोन इंच वर असावी. नेहमी स्वच्छ व निर्जंतुक पाणी द्यावे.

लिटर व्यवस्थापन

हिवाळ्यात लिटरमधील आर्द्रतेचे (पाण्याचे) बाष्पीभवन होत नाही. अतिथंडीमध्ये हवेतील आर्द्रता वाढते. शेडमधील ओलसरपणामुळे जिवाणू, बुरशी, कॉक्सिडीया यांसारख्या आरोग्यास घातक ठरणाऱ्या जंतूंची वाढ होऊन कोंबड्या आजारी पडतात.

हिवाळ्यामध्ये लिटरचे गोळे होण्यामागे प्रामुख्याने हवेतील आर्द्रता वाढणे, पाणी सांडणे, पाण्याच्या पाईपमध्ये गळती असणे, शेडचे पडदे अधिक काळ बंद ठेवणे, शेडमधील वातावरणाचे वायुवीजन न झाल्यामुळेदेखील लिटर ओले होते.

लिटरची योग्य पद्धतीने जाडी आवश्यकतेनुसार न ठेवणे, तुसाची योग्य निवड न करणे इत्यादी चुकीच्या व्यवस्थापनामुळेदेखील लिटर ओले होऊन समस्या निर्माण होतात. म्हणून लिटर खाली वर करणे, ओले लिटर काढून टाकणे, लिटरमध्ये गोळे झाल्यास बदलावे.

- डॉ. विजयसिंह लोणकर, ७८७५५७०३९२

(सहायक प्राध्यापक, कुक्कुटपालनशास्त्र विभाग, क्रांतिसिंह नाना पाटील पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, शिरवळ जि. सातारा )

ब्रूडिंग व्यवस्थापन

ब्रूडिंग करताना प्रती पिल्लू दोन वॉटपर्यंत उष्णता मिळणे आवश्यक आहे. त्यासाठी ब्रूडिंगचे योग्य नियोजन आवश्यक आहे. ब्रूडिंग शेडच्या दोन्ही बाजूस स्वच्छ धुतलेले कोरडे पडदे लावणे आवश्यक आहे. ते पडदे वर आणि खाली करण्यासाठी दोऱ्यांची सोय असावी.

कोंबड्यांच्या शरीराचे तापमान ४१.७ अंश सेल्सिअस असल्यामुळे कमी तापमानाच्या वातावरणात पिल्ले वाहतूक केल्यामुळे किंवा ब्रूडिंग करण्यास उशीर झाल्यामुळे, त्यांच्यामध्ये अशक्तपणा येऊ शकतो. पहिल्या आठवड्यात मरतुकीचे प्रमाण वाढण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. म्हणून पिल्ले फार्मवर येण्यापूर्वी ब्रूडिंगची तयारी झालेली असावी.ब्रुडर चालू करून ठेवावेत.

ब्रूडिंग करताना चीक गार्डची उंची कमीत कमी ३० ते ३५ सेंमी असावी. चिकगार्ड बरोबर मध्यभागी कमीत कमी एक फुटावर सुरवातीला ब्रुडर टांगावा. आपल्याकडे लोडशेडिंगचा अडथळा असल्यास बुखारी ब्रुडर/ गॅस ब्रुडर/जनरेटरची सोय असावी. वातावरणातील तापमानानुसार ब्रूडिंगचा कालावधी कमी जास्त करणे गरजेचे असते.

तापमानाचे नियोजन

अ) तापमान कमी असल्यास पिल्ले ब्रुडरखाली जास्त प्रमाणात गर्दी करतात.

ब) तापमान जास्त झाल्यास पिल्ले ब्रुडरपासून लांब जातात. चिकगार्डजवळ जमा होतात (खाद्य खाणे, पाणी पिणे सावकाश असते. विशिष्ट प्रकारचा आवाज काढतात).

क) ब्रुडरखालील तापमान योग्य असल्यास पिल्ले सर्वत्र सारख्याप्रमाणात विखुरलेली दिसतात. तसेच पिल्लांची हालचाल, खाद्य खाणे पाणी पिणे हे पहिल्या दोन स्थितीपेक्षा विशेष चांगले दिसून येते.

ब्रुडींग कालावधीत अतिमहत्त्वाच्या बाबी

खाद्य, पाण्याची भांडी गाडीच्या चाकाच्या आरीप्रमाणे ब्रुडरखाली ठेवावीत.

पिल्लांना योग्य उष्णता मिळते का ते पहावे. त्याप्रमाणे ब्रूडरची उंची वर खाली करावी.

पहिल्या २४ तासात पिल्लांची अन्न साठवण्याची पिशवी (क्रॉप) भरल्याची खात्री करावी. वयोमानानुसार खाद्य, पाण्याची भांड्यांची उंची वाढवावी.

कोंबड्यांना योग्य वायुवीजन मिळत असल्याची  खात्री  करावी.

नियमितपणे पिण्याच्या प्राण्याची भांडी स्वच्छ धुवावीत.

नियमितपणे पाण्यामध्ये सॅनिटायझर वापरावे.

कोंबड्यांना लागणारी जागा त्यांच्या वाढीनुसार, वाढवून द्यावी.

शेडमध्ये प्रमाणापेक्षा गर्दी करू नये. पिल्लांना खाद्य विभागून द्यावे.

लसीकरणाचा कार्यक्रम काटेकोरपणे पाळावा. ब्रूडिंगचा कालावधी योग्य ठेवावा.