प्रा. डॉ. केशव सखाराम देशमुख

Market Language : विविध बोलींचा मुक्त आढळ, ही बाजाराची ठळक ओळख असते. हीच ओळख भाषाशास्त्रालाही नवी रसद पुरवण्यास अगदी ‘आशयसंपन्न’ साह्य करते. समूहांची भाषा म्हणून बाजारबोलींची गुणविशेषता तसेच गुणविविधता म्हणूनही व्यापक पद्धतीने स्पष्ट करता येणारी नक्कीच आहे. महिलावर्ग तर किती नव्या शब्दांसह बोलतो. ते अद्‍भुत बोलणे श्रवणीय आणि आपल्या कानांवर कधी न पडलेले असते. अगणित वस्तूंची विक्री करणारे परिसरातील लहान-मोठे गावव्यापारी हे त्यांच्या त्यांच्या व्यवहारजन्य अशा भाषेत बोलतात; तेव्हा त्या भाषेत केवढी तरी मिठास असते. बाजारांत शेतकरी त्यांच्या कृषिनिष्ठ जाणीवांप्रमाणे बोलीभाषेत बोलतात. त्यांच्या भाषेतील, बोलीतील शब्दांना, त्यांच्या वाक्यरचनांना, वस्तू,पदार्थ नामोच्चरांना गावमातीचा, श्रमसंस्कृतीचा खास असा ‘मृद्‍गंध’ असतो. ही अशी जनतेचीच म्हणून असणारी ‘बाजारबोली’ ग्राम जीवनाच्या दर्शनासोबतच ग्रामबोली दर्शनही घडवते.

लोकसमूह जिथे एकत्र येतात तेव्हा भाषाच बहुमुखी होतात. म्हणजे भाषांचे रसायन तयार होते. आठवडी बाजारांची संकल्पना यासंदर्भात खूपच बोलकी ठरणारी. गावांची भाषा, परिसरांची भाषा, ग्रंथभाषा, कार्यालयांची भाषा, विद्यापीठांतील भाषा, वाहनचालकांची भाषा, पोलिसांची भाषा हे असे भाषांचे वर्गीकरण खूप विस्ताराने मांडता येणार आहे. ‘पुढाऱ्यांची’ म्हणून असणारी भाषा तर कितीक तऱ्हांनी ऐकायला मिळते. म्हणजे भाषा ही एकमुखी, एकसारखी, स्थिर अशी मुळीच नसते. तिच्या मध्ये सतत बदल होत असतात. म्हणून परिवर्तनशीलता हा भाषेच्या संदर्भात लक्षणीय विशेष नमूद करण्यात येतो. तो अगदी यथार्थच होय. कारण एकसाची, एकढाची भाषा नसते.

आता हेच पाहा. ‘बाजारबोली’ हा विषय जनतेच्या बोलींच्या अनुरोधाने संवादाचे लवचिक पण प्रवाही माध्यम म्हणून भाषावैज्ञानिकांना खुणावणारे असे माध्यम म्हणता येईल. तालुका, जिल्ह्यांच्या अथवा साधारणतः शहरी म्हणवल्या जाणाऱ्या शहरांत, वसाहतींत आणि त्यांच्या जोडीला गावांमध्येही ‘आठवड्यांचा बाजार’ एक विशिष्ट वार ठरवून भरतात. भाषिकदृष्ट्या अशा बाजारांचा अभ्यास होणे आणि तेथील जनतेच्या ‘बोलीं'चा संशोधनाच्या संदर्भात सविस्तर मीमांसा होणे म्हणजे एका अर्थाने भाषाविज्ञानास अथवा समाजभाषा वैज्ञानिकांना नव-शब्द -भांडारांचे ‘भांडार’ प्राप्त झाल्यासारखेच आहे. आठवडी बाजारांची विशेषता काय? तर तेथे येणारे एकंदर बेपारी (व्यापारी) बहुभाषी, बहुप्रदेशी, बहुगावी किंवा बहुशहरी असतात. बाजारांत येणारा ग्राहकवर्गही त्या त्या व्यापाऱ्यांप्रमाणेच ‘बहुभाषाविशेषी’ असाच असतो. मात्र बाजारांशी कृषी परंपरा, खेडी, शेतकरी, मजूर, व्यावसायिक, श्रमकरी असा मुले-मुली, स्त्रिया, पुरूष यांचाही मोठा, वाढता भरणा असतो. मग असा बाजार सोमवार ते सोमवार असा एक आठवडा व्यापून, शहरे-गावे बदलून भरतो. इथे मालांसोबतच ‘बोलीभाषे’ची जी उलाढाल होते, ती अत्यंत जिवंत, प्रभावी, लयबद्ध, विविध गुणदर्शी, टवटवीत, परिणामलक्ष्यी अशी असते. आणि नेमका हा ठळक गुणविशेष ‘बाजारबोली’त जाणवणारा असतो. बाजारबोलीसंबंधी काही अगदी लक्षणीय नमुने उदाहारणादाखल पुढे दिले आहेतः
- ‘‘बाबा, काका, मामा बैंगनं केव्हढ्या पाव लावले?’’
- ‘‘आज औऱ्याच्या सेंग्या आनल्या नाहीत कानू?’’
- ‘‘अवो, काकड्या तर कड्डूक लागल्यायत?’’
- ‘‘झाला का बजार? निघाले का गावाकडं?’’
- ‘‘आजच्या वारी का आन्लं इकायला?’’
- ‘‘ढेम्सं, बोंडं कसे दिल्ले किलो?’’
- ‘‘दाळी लै म्हाग हायीत, खायला परवडत नाही!’’
- ‘‘अबाबाबाबा! तेलाचे भाव तर आभाळाला भिडलेत!’’
- स्त्रियांमधील एक संवाद ः ‘‘दिस माळोत्याच्याआत येरवाळीच घराकडं निघू आणि संगं मंगंच जाऊ!’’
- ‘‘दर बुधवारी ह्यो मुतारा (मद्य) पेवूनच घरी येतू आणि सगळ्या घराला तरास होतू!’’
- ‘‘हाब्रीट, कल्डी, माळवं इकलं की आपून संगंमंगंच घराकडं निघू...’’

हे एकंदर संवाद जनतेच्या ठेवणील्या भाषांना घेऊन येतात. खेड्यापाड्यांची बाया, पुरुषमंडळी या प्रकारच्या संवादातून बोलीचे बहुपदरी अनुभव बाजारांमधून देतात, घेतात. वांग्याऐवजी बैंगनं, कडूऐवजी कड्डूक, बाजाराऐवजी सरळ बजार, दिलपसंद फळभाजीला ढेम्सं आणि भेंडीला बोंडं म्हणलं जातं. दारू-मद्याचा उल्लेख मुतारा असा चीडोत्पन्न म्हणजे नकारात्मक असा करण्यात येतो. दारू पिणाऱ्या पतीबद्दल इथे स्त्री हा संतापजन्य असा उललेख करते, तो लक्षात घेण्याजोगा आहे. त्यामागे स्त्रीच्या छळाचा, वेदनेचा एक पदर आढळतो. माल चढवणारा-उतरवणारा हमाल, चहा,भजी करणारा आणि विकणारा मामू, धान्य विकणारी मावशी, मुलांची खेळणी विकणारा खळिया, गूळ विकणारा गूळविक्या, सर्व प्रकारची तेलं विकणारा तेलबेपारी किंवा नित्य संसारोपयोगी वस्तू विकणारे, कुंभार, लोहार, सुतार आणि गावरहाटीमधील सर्व प्रकारचे कुशल कारागीर हे आठवडी बाजारात त्यांची भाषा आणि विक्रेय वस्तूंसह बसतात, व्यवहार चालवतात. जनता आणि विक्रेते यांच्यात अखंडपणे चालणारी ही खास अशी बाजारबोलीभाषा मोठी श्रणवीय, अर्थवाही, प्रवाही अशीच ही भाषा असते. अशा प्रकारची भाषा रोजच्या गावभाषेत आढळत नाही. कारण आठवडी बाजारात येणारी, हिंडणारी, बोलणारी. देवघेव करणारी एकूण जनता रोज गावात कुठे असते?

अशा बाजारबोलीत नवे, वेगळे, प्रभावक्षम, रसरशीत शब्द ऐकायला मिळतात. त्याचेच काही दाखले पुढीलप्रमाणे ः
- पासः औताला खाली आडवे लावायचे लोखंडी पाते. ज्यामुळे रानातही माती भुसभुशीत, मोकळी करता येते.)
- बोंडंः तळलेली गरमागरम भजी.
- तागः अंबाडीची वाळलेली साल, ज्यूट.
- बरबटीः चवळीचे बी, डाळवर्गीय द्विदल धान्य.
- खुरपनः तण काढावयाचा लहान विळा.
- मुचकेः बैलांनी पीक खाऊ नये म्हणून विणलेले जाळीदार छोटे टोपलेवजा साधन.
- गुंजावळीः ज्वारीचा एक प्रकार.
- पिवळाः ज्वारीचा एक प्रकार.
- वारतीः बैलगाडीचे जू बांधण्याचा मजबुत चामडी दोर.
- बेलड्याः बैलगाडीच्या बैलांच्या गळ्याभोवती बांधावयाच्या चामड्याचा ‘यू' आकाराचा पट्टा.
- धांदः ज्यूटपासून बनवलेला मोठा पीळदार दोर.
- उसऱ्याः वाळवून बनवलेल्या फळभाज्यांच्या फोडी.
- शेन्न्याः गावरान, छोट्या, चवदार काकड्या.
- संबारः हिरवी कोथिंबीर
- करटुलेः रान फळभाजी
- वाघाटंः रान फळभाजी
- घोळः रानपालेभाजी. पाचकपूरक असते. त्यामुळे गावी तिला हागरी घोळ म्हणण्याचीही रीत आहे.

बाजार हा रोजच्या गरजांशी जुडलेला असा असतो. वस्तू, फळ, धान्य, भाज्या, साधनं यांची बाजारांमध्ये सत्वर खरेदी-विक्री होत असते. या सर्वांसमवेत एकंदर लोकांच्या जिभेवर असणारी बोलभाषापण प्रवाही, प्रसन्न राहिलेली पाहायला मिळते. आठवडी बाजारामध्ये त्यामुळेच या भाषांचे बहुपदरी रूप फार विलक्षण असते.

महत्त्वाचे म्हणजे लोकशाही मार्गाने भरणाऱ्या अशा बाजाराला जात-धर्म-पंथ-प्रांत-लिंग-वय-व्यवसाय यांचा ‘साचा' मुळीच नसतो. हा बाजार सर्वांचा असतो. बाजारात सर्व भाषा असतात. विविध बोलींचा मुक्त आढळ, ही बाजाराची ठळक ओळख असते. हीच ओळख भाषाशास्त्रालाही नवी रसद पुरवण्यास अगदी ‘आशयसंपन्न' साहाय्य करते.

समूहांची भाषा म्हणून बाजारबोलींची गुणविशेषता तसेच गुणविविधता म्हणूनही व्यापक पद्धतीने स्पष्ट करता येणारी नक्कीच आहे. महिलावर्ग तर किती नव्या शब्दांसह बोलतो. ते अद्‍भुत बोलणे श्रवणीय आणि आपल्या कानांवर कधी न पडलेले असते.
अगणित वस्तूंची विक्री करणारे परिसरातील लहान-मोठे गावव्यापारी हे त्यांच्या त्यांच्या व्यवहारजन्य अशा भाषेत बोलतात; तेव्हा त्या भाषेत केवढी तरी मिठास असते. बाजारांत शेतकरी त्यांच्या कृषिनिष्ठ जाणीवांप्रमाणे बोलीभाषेत बोलतात. त्यांच्या भाषेतील, बोलीतील शब्दांना, त्यांच्या वाक्यरचनांना, वस्तू, पदार्थ नामोच्चरांना गावमातीचा, श्रमसंस्कृतीचा खास असा ‘मृद्‍गंध' असतो. ही अशी जनतेचीच म्हणून असणारी ‘बाजारबोली’ ग्राम जीवनाच्या दर्शनासोबतच ग्रामबोली दर्शनही घडवते. ते दर्शन अफलातून तर आहेच शिवाय अचंबित करणारेही आहेच.
-------------
(लेखक भाषा अभ्यासक असून, नांदेडच्या स्वामी रामानंद तीर्थ मराठवाडा विद्यापीठात मराठीचे प्राध्यापक व विभागप्रमुख आहेत.) ९४२२७२१६३१