Blood Clots : रक्ताच्या गुठळ्या : एक दुर्मीळ आजार

वैद्य श्रीधर पवार

९४०४४०५७०६

संपूर्ण जगभरात शरीरात रक्ताच्या गुठळ्या (Blood Clots) होणे (डीआयसी - डिस्सेमिनेटेड इन्ट्राव्हस्कुलर कोॲगुलेशन) या आजाराचे रुग्ण वाढत आहेत. हा आजार अनियंत्रित रक्तस्रावात (Uncontrolled Bleeding) बदलू शकतो. सेप्सिस, कॅन्सर किंवा स्वादुपिंडाचा दाह यांसारख्या आजारांतील सर्व लोकांपैकी सुमारे १० टक्के लोकांवर रक्ताच्या गुठळ्या होण्याचा परिणाम होतो. गर्भधारणा आणि प्रसूतीनंतर, भाजलेल्या किंवा गंभीर गुंतागुंत यासारख्या आघातजन्य जखमांमधून बरे झालेले लोकदेखील या आजाराला बळी पडू शकतात. डीआयसी झाल्यानंतर होणाऱ्या मृत्यूचे प्रमाण ४० ते ७० टक्के एवढे जास्त आहे.

‘डीआयसी’त काय घडते?

सुरुवातीला डीआयसी अनेक लहान रक्ताच्या गुठळ्या तयार करते. ज्यामुळे रक्त तुमच्या शरीरात जाण्यापासून रोखले जाऊ शकते. जेव्हा असे होते, तेव्हा रक्त डोक्यात, हृदयाला आणि इतर अवयवांना ऑक्सिजन आणि पोषक तत्त्वे देण्यास कमी पडते. मग रक्ताची गुठळी बनवणारी प्रथिने आणि प्लेटलेट्स वापरल्यामुळे, डीआयसी या आजारामुळे अनियंत्रित अंतर्गत किंवा बाह्य रक्तस्राव होऊ शकतो.

डीआयसी आजाराचे जोखमीचे घटक

जोखमीच्या घटकांमध्ये पुढील अवस्था येतात. सेप्सिस हे डीआयसीचे सर्वांत सामान्य कारण आहे. स्वादुपिंडाचा दाह, गंभीर आघात, भाजणे किंवा मोठी शस्त्रक्रिया यासारख्या आजारांद्वारे अवयवांचे किंवा उतींचे मोठे नुकसान होते. डेंगू आजार, कर्करोग, रक्तवाहिन्यांमधील गुंतागुंत, गर्भधारणा गुंतागुंत, रक्त संक्रमण, अवयव प्रत्यारोपण, तीव्र रोगप्रतिकारक प्रणाली प्रतिक्रिया यांसारख्या वैद्यकीय परिस्थिती हे सर्व जोखमीचे घटक आहेत.

‘डीआयसी’ची कारणे

या आजाराच्या कारणांमध्ये जोखमीचे घटकात वर्णन केलेले सर्व घटक येतात. त्यासोबत अत्यंत कमी शरीराचे तापमान, गर्भधारणेदरम्यान गुंतागुंत, गंभीर संसर्गजन्य रोग, गंभीर कोविड, न्यूमोनिया.

डीआयसी आजाराची लक्षणे

एक महत्त्वाचे लक्षण म्हणजे तुमच्या शरीराच्या अनेक भागातून अनियंत्रित रक्तस्राव होणे, यासोबत लक्षणे देखील आहेत. यामध्ये जखम होणे, रक्ताच्या गुठळ्या होणे, गोंधळ, स्मरणशक्ती कमी होणे किंवा वागणूक बदलणे, ताप येणे, रक्तदाब कमी होणे, धाप लागणे- श्‍वास घेण्यात अडचण होते.

डीआयसी निदानाच्या चाचण्या

संपूर्ण रक्त गणना CBC, आंशिक थ्रोम्बोप्लास्टिन वेळ (PTT), प्रोथोम्बिन टाइम चाचणी PT ही चाचणी तुमचे रक्त गोठण्यासाठी लागणारा वेळ मोजते. फायब्रिनोजेन रक्त चाचणी. फायब्रिनोजेन हे तुमच्या रक्तातील एक प्रोटीन आहे जे तुमच्या रक्ताला गोठण्यास मदत करते. ही चाचणी तुमची फायब्रिनोजेन पातळी मोजते. डी-डायमर - रक्ताच्या गुठळ्या तपासण्यासाठी ही रक्त चाचणी आहे.

डीआयसी साठीचे उपचार

उपचाराची पहिली पायरी म्हणजे डीआयसी आजारास विकसित करण्यासाठी कारणीभूत असलेल्या स्थितीवर उपचार करणे. रक्ताच्या गुठळ्या असल्यास किंवा रक्त कमी होणे कमी करण्यासाठी ते रक्त प्रवाह सुधारण्यासाठी सहायक उपचार वापरू शकतात. रक्तस्राव कमी करण्यासाठी प्लाझ्मा रक्तसंक्रमण. प्लाझ्मा रक्तसंक्रमण ‘डीआयसी’द्वारे प्रभावित रक्त गोठण्याचे घटक बदलते. लाल रक्तपेशी आणि/किंवा प्लेटलेटचे रक्तसंक्रमण. रक्त गोठण्यास प्रतिबंध करण्यासाठी अँटी-कॉगुलंट औषध (रक्त पातळ करणारे) औषधांचा वापर.

उपचार न केल्यास होणारी गुंतागुंत

डीआयसीमुळे गुंतागुंत होऊ शकते, विशेषतः जेव्हा त्याचा योग्य उपचार केला जात नाही. स्थितीच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात जास्त प्रमाणात गोठणे आणि नंतरच्या टप्प्यात क्लोटिंग घटकांची अनुपस्थिती या दोन्हींमुळे गुंतागुंत होऊ शकते. गुंतागुंतींमध्ये हृदय विकाराचा झटका, स्ट्रोक, यकृत किंवा मूत्रपिंड यांसारख्या महत्त्वाच्या अवयवांचे काम करणे बंद होणे, गॅस्ट्रोइंटेस्टाइनल मार्गामध्ये रक्तस्राव, जास्त रक्तस्रावामुळे मृत्यू होऊ शकतो. तीव्र मानसिक धक्का, तीव्र श्‍वसन त्रास सिंड्रोम (ARDS), जो कमी रक्त ऑक्सिजनपासून फुप्फुसात विकसित होतो. फुप्फुसातील रक्ताच्या गुठळ्या (पल्मोनरी एम्बोलिझम), पायांमध्ये रक्ताच्या गुठळ्या (डीप व्हेन थ्रोम्बोसिस), या सर्वांमुळे होणारा मृत्यू. या प्रकारची गुंतागुंत होऊ शकते. यामधील मृत्यूचे प्रमाण ४० ते ७० टक्क्यांपर्यंत असते.

डीआयसीमुळे होणारे मृत्यू

डीआयसीमुळे शरीरातील अनेक अवयव निकामी होऊ शकतात आणि मृत्यू होऊ शकतो. लवकर ओळख आणि उपचार न झाल्यास. गंभीरपणे आजारी असलेल्या रुग्णांमध्ये या आजारामुळे होणाऱ्या मृत्यूचे प्रमाण जास्त आहे.

डीआयसी टाळता येऊ शकतो का?

दुर्दैवाने, डीआयसी टाळता येऊ शकत नाही. जे जोखमीचे घटक आहेत त्यांनी विशेष काळजी घेणे गरजेचे आहे. नियमित तपासणी आणि वैद्यकीय सल्ला घेणे गरजेचे आहे. अँटी-कॉगुलंट औषधे घेताना कोणताही रक्तस्राव होऊ नये याची काळजी घेतली पाहिजे. औषधांची मात्रा कमी किंवा जास्त घेणे टाळावे. रक्त पातळ करणाऱ्या औषधाचे दुष्परिणामामध्ये शरीराच्या अंतर्गत रक्तस्राव हा एक सामान्य दुष्परिणाम आहे.