डॉ. मनोज माळी
हळद काढणी केल्यानंतर त्यावर प्रक्रिया करणे अत्यंत गरजेचे आहे. अन्यथा, कच्च्या हळदीस कमी भाव मिळतो. यामध्ये काढणीनंतर हळद शिजवणे, वाळविणे, प्रतवारी आदी बाबींची समावेश होतो. काढणीनंतर योग्य प्रकारे प्रक्रिया केल्यामुळे बाजारात हळदीस चांगला भाव मिळण्यास मदत होते.
हळद हे प्रमुख मसाला नगदी पीक आहे. हळदीचा उपयोग दैनंदिन आहारात, औषधी, सौंदर्य प्रसाधनामध्ये, जैविक कीटकनाशकांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. त्यासाठी पीक लागवडीपासून काढणीपर्यंत सर्व बाबींचे काटेकोर नियोजन करून कामे करणे अत्यंत गरजेचे आहे.
हळद काढणी केल्यानंतर त्यावर प्रक्रिया करूनच बाजारपेठेत पाठवावी. अन्यथा, कच्च्या हळदीस कमी भाव मिळतो. हळद काढणीनंतर शिजविण्यासाठी त्वरित सावलीत अथवा पाल्याखाली साठवण करावी. त्यानंतर ४ ते ५ दिवसांमध्ये हळदीवर शिजविण्याची प्रक्रिया करावी. हळद काढणी केल्यानंतर प्रतवारी करणे अत्यंत आवश्यक आहे. कारण, हळकुंडांचा आकार एकसारखा नसतो, जाडी कमी अधिक असते. त्यामुळे जाड हळकुंडांना शिजण्यास जास्त वेळ लागतो, तर बारीक हळकुंडांना कमी वेळ लागतो. त्यासाठी हळद शिजविण्यापूर्वी हळकुंडांची प्रतवारी करून घ्यावी.
हळद शिजवण्याचे फायदे
हळद शिजविल्यामुळे बुरशी व इतर जिवाणूंचा नाश होतो.
हळकुंड रोगमुक्त राहते.
हळकुंडांवरील धागे व इतर दुर्गंधी येणारे घटक निघून जातात.
हळदीतील शर्करा राखून ठेवली जाते.
वाळण्याची प्रक्रिया लवकर होते.
बाजारात दरही चांगले मिळतात.
हळद पॉलीश करणे
हळद शिजवताना काहीलीतील पाण्यातील मातीचा थर हळदीवर बसलेला असतो. तसेच जातीपरत्वे हळदीची साल कमी जास्त जाडीची असते. ही साल हळद शिजवल्यानंतर काळपट दिसते किंवा चिरते. अशी साल पॉलीश करून काढल्याशिवाय हळद आकर्षक दिसत नाही. सालयुक्त हळदीला चांगला बाजारभाव मिळत नाही, म्हणून हळदीला पॉलीश करणे गरजेचे असते.
हळद पॉलीश करण्यासाठी लोखंडी ऑइलचा बॅरल वापरावा. हे बॅरल एका स्टॅडवर ठेवावेत. हळद भरण्यासाठी बॅरेलला ६ बाय ९ इंचाचे तोंड ठेवावे. या बॅरलवर छन्नीच्या साह्याने १० ते १५ सें.मी. अंतरावर ३ ते ६ सें. मी. लांबीची व १ ते १.५ सें.मी. रुंदीची छिद्रे पाडून घ्यावीत. छिद्रे पडलेला आतील भाग खरबरीत होतो. पिंपामधून एक लोखंडी दांडा बसवून त्याला पिंपाच्या बाहेर गेल्यानंतर दोन्ही बाजूंना हॅण्डलसारखा आकार दिल्यावर दोन व्यक्ती हा ड्रम स्टॅडवर ठेवल्यानंतर सहज गोलाकार फिरवू शकतात. अशा पिंपात पॉलीश करावयाची हळद टाकून त्यामध्ये घर्षणासाठी अणकुचीदार ५ ते ७ दगड टाकून ड्रम फिरवल्यास आतील हळद जलद गतीने पॉलीश होते.
या पद्धतीने दोन मजूर एका तासात २५ ते ३० किलो हळद पॉलीश करतात. याच तत्त्वाचा वापर करून इलेक्ट्रिक मोटारीवर चालणारे २ ते १० क्विंटल क्षमतेपर्यंतचे हळद पॉलीश ड्रम बाजारामध्ये उपलब्ध आहेत. वाळलेल्या हळदीचे उत्पादन ओल्या हळदीच्या २० ते २५ टक्के इतके मिळते.
हळदीची प्रतवारी
हळद पॉलीश केल्यानंतर हळकुंडाची किमान चार प्रकारांमध्ये प्रतवारी करावी. बाजारात हळदीची प्रतवारी करणारे यंत्र उपलब्ध आहेत. प्रतवारीसाठी या यंत्राचा वापर केल्यास मजुरी खर्चात बचत होते.
जाड, लांब हळकुंडे (३ ते ५ से.मी. लांबी)
मध्यम जाड हळकुंडे (२ ते ३ से.मी. लांबी)
लहान आकाराची हळकुंडे (२ से.मी. पेक्षा कमी लांबी)
लहान माती व खडे विरहित कणी
अशा वेगवेगळ्या प्रकारात हळदीची प्रतवारी करून चांगल्या बारदानामध्ये सोरागड्डे व शिजवलेले गड्डे हे वेगवेगळ्या ठिकाणी पॅकिंग करावेत. हळद विक्री उघड लिलाव पद्धतीने होत असल्याने प्रत्यक्षात मालाचा दर्जा, जाडी, लांबी, चकाकी, आकर्षकपणा या बाबी पाहिल्या जातात. त्यामुळे प्रतवारी करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
हळद शिजविण्याच्या पद्धती
काहिलीत हळद शिजविणे
या पद्धतीमध्ये गूळ तयार करण्याच्या उथळ कढईचा (काहिलीचा) वापर केला जातो. या कढईत हळदीचे काढलेले कंद भरून त्यावर पाला, गोणपाट किंवा माती शेणाचा थर टाकून वरचे तोंड बंद केले जाते. त्यानंतर काहिलीत मध्यभागी हळदीच्या कंदाची उंच रास करतात. काहिलीच्या काठाखाली ४ ते ५ सें.मी.पाणी भरावे. पहिल्या आधणास साधारणपणे २.५ ते ३ तासांचा वेळ लागतो. ही एक पारंपरिक पद्धत असून या पद्धतीचे तोटे देखील आहेत.
तोटे
इंधन व वेळ जास्त लागतो.
तळातील हळद जास्त शिजते, मध्य भागातील हळद योग्य शिजते, तर शेंड्याकडील हळद कमी शिजते.
शेणमातीचा वापर केल्यामुळे हळदीचा अन्नासाठी वापर करण्यास मर्यादा येतात.
काहीलीतून हळद काढण्यास वेळ लागतो, त्यामुळे मजुरी खर्चात वाढ होते.
हळदीचा दर्जा खालावतो, कुरकुमीनचे प्रमाण कमी होते.
संयंत्रावर हळद शिजविणे
वाफेच्या साह्याने संयंत्राने हळद शिजविण्यासाठी मशिन वापरले जाते. यास बॉयलर असे संबोधतात. या सयंत्रामध्ये चारही दिशेला साधारणत: २५० किलो हळद सामावली जाईल एवढ्या क्षमतेचे चार लोखंडी ड्रम असतात. संयंत्राच्या मध्यभागी पाण्यासाठी दोन टाक्या असतात. पाणी उकळण्यास दीड तासाचा अवधी पुरेसा होतो. पाणी उकळल्यानंतर तयार झालेली पाण्याची वाफ पाइपद्वारे चारही लोखंडी ड्रमच्या आतमध्ये सोडली जाते. योग्य पद्धतीने हळद शिजल्यानंतर लोखंडी ड्रमच्या खालील बाजूने असलेल्या नळाद्वारे पाणी टिपकण्यास सुरुवात होते. पाणी येऊ लागताच हळद शिजली असे समजले जाते. याशिवाय शिजलेले हळकुंड मध्यभागी हलकेच मोडले असता बारीक तारा दिसल्या पाहिजेत. यावरून हळद शिजल्याचे खात्री करता येते.
हळद वाळविणे
शिजवलेली हळद १२ ते १५ दिवस उन्हात चांगली वाळवावी. हळद वाळत घालताना पहिले चार दिवस दोन इंचांपेक्षा जाड थर देऊ नये. ओली हळद सायंकाळी एकत्र गोळा करू नये.
लोखंडी ड्रममधून शिजवलेली हळद २० ते ३० मिनिटांसाठी पसरविण्याच्या ठिकाणी ढीग करून ठेवावी. त्यानंतर हळद पसरावी. त्यामुळे हळकुंडाची तूट होत नाही.
हळद वाळत घालताना कठीण जागेवर किंवा शेडनेट अथवा जुन्या साड्यांवर वाळवावी. काळ्या मातीत जमीन सपाट करून पसरू नये. कारण, त्यामुळे मातीचा ओल्या हळदीशी संपर्क येऊन मालाची प्रत खराब होते.
हळद वाळत घातल्यानंतर आवश्यकतेनुसार एक दोन वेळा हलवून घ्यावी. माती, काडीकचरा, चुकून आलेले जेठेगड्डे, बगलगड्डे वेळोवेळी बाहेर काढून टाकावेत.
शिजवलेली हळद ८ ते १० दिवस उन्हात चांगली वाळविल्यानंतर ती पावसाने किंवा पाणी जाऊन भिजणार नाही याची काळजी घ्यावी.
पूर्ण वाळलेली हळद व अर्धवट वाळलेली हळद एकत्र मिसळू देऊ नये. अधूनमधून हात फिरवून कमी शिजलेली, जादा फुगीर दिसत असलेली हळकुंडे वेचून बाजूला काढावेत. अशा हळकुंडांना किमान चार वेळा जास्त ऊन द्यावे. वाळविलेल्या हळकुंडामध्ये आर्द्रतेचे प्रमाण ११ ते १२ टक्के एवढे असावे.
फायदे
संयंत्रावर हळद शिजविणे ही एक सुधारित पद्धत असून या पद्धतीचे अनेक फायदे आहेत.
या पद्धतीद्वारे ड्रममधील संपूर्ण हळद योग्यरीत्या शिजली जाते.
हळदीचा दर्जा योग्य राखला जातो. त्यामुळे बाजारात दरही चांगले मिळतात.
कुरकुमीनचे प्रमाण हळदीत आहे तसे साठविले जाते.
एका बॅचमध्ये साधारणपणे २०० किलो कंद आणि ८ तासांत ४० क्विंटल हळद कंद उकळता येतात.
हळद कंदाची २०० किलो प्रमाणे एक बॅच उकळण्यासाठी सुमारे २५ ते ३० किलो सरपणाची आवश्यकता असते.
या पद्धतीने हळद शिजविण्यासाठी केवळ तीन मजूर पुरेसे होतात. त्यामुळे मजुरी खर्चात बचत होते.
एका दिवसात सुमारे ४० क्विंटलपर्यंत हळद कंद उकळू (शिजवू) शकतात.
गरजेनुसार या संयंत्राचे आकारमान वाढविता अथवा कमी करता येते.
केवळ वाफेवर उकळल्यामुळे कंद कमी प्रमाणात पाणी शोषून घेतात आणि लवकर वाळतात.
पारंपरिक पद्धतीत कंद वाळण्यासाठी १५ ते २० दिवस लागतात. परंतु या सुधारित पद्धतीत कंद वाळण्यासाठी एक आठवडा पुरेसा होतो.
इंधन व वेळ कमी लागतो.
- डॉ. मनोज माळी ९४०३७ ७३६१४
(प्रभारी अधिकारी, हळद संशोधन योजना, कसबे डिग्रज, ता. मिरज, जि. सांगली)
ॲग्रोवनचे सदस्य व्हा
शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.