Fodder Management : देशी गोवंश संवर्धन अन् आदर्श चारा व्यवस्थापन

Cattle Conservation : नाशिक जिल्ह्यातील वाजगाव (ता. देवळा) येथील कडूजी व पार्वतीबाई या देवरे दांपत्याने अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीत राबून शेतीचा विकास केला. त्यांचा वारसा मुले केवळ, बापूसाहेब, बाळासाहेब, शिवाजी, संजय व राजेंद्र यांनी जपला.

आजही हे कुटुंब एकत्रित असून शेतीची मुख्य जबाबदारी सध्या कडुजी यांची नातवंडे सुनील व विजय (बाळासाहेबांचे चिरंजीव) यांच्याकडे आहे. चौथ्या पिढीतील आदित्य व हर्ष हेही मदत करतात. कुटुंबाची पूर्वी ४० एकर जमीन होती. आज ती ७० एकर आहे.

गोमातेची सेवा

सिंचन सुविधा निर्माण करून देवरे कुटुंब १९९० पासून फलोत्पादनाकडे वळले. दहा वर्षांपासून द्राक्ष पीक वगळता अन्य सर्व पिकांत शंभर टक्के सेंद्रिय शेती केली जात आहे. काळी आई आणि गाय ही आपली खरी संपत्ती आहे हा विचार देवरे कुटुंबाने ४० वर्षांहून अधिक काळापासून जपला आहे. कडुजी म्हणायचे की हयातभर गायीची सेवा करावी.

मग कधीच काही कमी पडणार नाही. आज गीर, खिलार, कांकरेज या गोवंशाच्या मिळून ७० हून अधिक गायींचे पालन होते. शंभर गायींच्या क्षमतेच्या मुक्तसंचार गोठ्याची उभारणी केली आहे. साडेतीन एकरांवर सेंद्रिय पद्धतीने चारापिके घेतली जातात.

...असे होते गोसंगोपन

एकाही गायीच्या दुधाची धार काढली जात नाही. त्याचा वापर केवळ वासरांसाठी. घरच्या दुधासाठी दोन म्हशींचा वापर.

शेण आणि गोमूत्राचा वापर सेंद्रिय शेतीत. गोमूत्र संकलनासाठी २० हजार लिटर क्षमतेची सिमेंट टाकी बांधली आहे. जिवामृत तयार करून मड पंपांच्या साह्याने ठिबकमधून पिकांना दिले जाते. त्यातून रासायनिक निविष्ठांवरील खर्च कमी केला आहे. शेतीमालाची गुणवत्ता सुधारल्याने व्यापाऱ्यांकडून जास्तीत जास्त खरेदी बांधावरच होते.

प्रामुख्याने ६० ते ७० टक्के खर्च चारा, पशुखाद्यावर होतो. हे जाणून वर्षभर हिरव्या चाऱ्याचा पुरवठा होण्याच्या दृष्टीने आदर्श चारा व्यवस्थापन. अधिक चारा विकत घेण्याची गरज पडणार नाही आणि खर्चातही बचत होईल हे सूत्र ठेवण्याचा प्रयत्न.

नेपियर विषयी

बहुवार्षिक चाऱ्याचा पर्याय म्हणून अडीच एकरांत सुपर नेपियर गवत.

सुमारे सात वर्षांपूर्वी लागवड केलेला हे पीक आजही उत्पादन देतो आहे.

चार फुटी सरी ठेवल्याने आंतरमशागत करणे सुलभ झाले. ठिबक सिंचन असल्याने मर्यादित पाण्यात उत्पादन घेता येते.

कापणी प्रत्येक सव्वा दोन महिन्यांनी व जमिनीपासून १५ ते २० सेंटिमीटर अंतरावर. त्यातून फुटवे चांगले येतात.

वर्षभर एकरी ७०० ते ८०० क्विंटल हिरवा चारा उत्पादन. सकाळी दररोज बाजरी, ज्वारी, मका, हरभरा चुनी अशा मिश्रणाचे खाद्य गोळे देण्यात येतात. वर्षभरात आलटून पालटून एक एकरावर मका व ज्वारीची प्रत्येकी अर्धा एकरात लागवड.

जनावरांची एकूण संख्या, वय आणि शारीरिक अवस्थेनुसार आहार व्यवस्थापन.

डोगरावरील गवताच्या गाठींचीही खरेदी.

मुरघास व सुका चारा साठविण्यासाठी स्वतंत्र बंकर ऊस तोड सुरू झाल्यानंतर वैरणीत ऊसबांडीचा समावेश

मुरघास निर्मिती ठरला मोठा आधार

मका, ज्वारी व नेपियर या हिरव्या चाऱ्यापासून तसेच गूळ, मीठ, खनिज मिश्रण व जिवाणू संवर्धक वापरून मुरघास निर्मिती होते. एक टन क्षमतेच्या संरक्षित बॅगेत तो हवाबंद करून ठेवण्यात येतो. चाळीस दिवसांनंतर तो वापरण्यासाठी उपलब्ध होतो. हा चारा विविध घटकांनी युक्त असल्याने जनावरांचे आरोग्य चांगले राहते.

अन्य चाऱ्यावरील खर्च कमी होण्यासह दुष्काळी स्थितीतही तो मोठा आधार ठरला आहे. कुट्टी यंत्राच्या साह्याने कोरड्या चाऱ्याचे अर्धा ते पाऊण इंच लांबीचे तुकडे करून त्याची साठवणूक केली जाते. फळबाग क्षेत्र अधिक असल्याने दरवर्षी सरासरी ३० ट्रॉली चाऱ्याची खरेदी केली जाते. यंदा दुष्काळाची दाहकता जास्त असल्याने ५० ट्रॉली मका व बाजरी चारा कुट्टी स्वरूपात साठविला आहे.

प्रयोगशीलतेचा वारसा

सन १९९८ मध्ये पार्वतीबाई देवरे यांचा जिजामाता कृषिभूषण पुरस्काराने सन्मान.

बाळासाहेब यांना अन्नधान्य-गळीत धान्य पीककस्पर्धेत जिल्हा व राज्य पातळीवर प्रथम कमांक.

सन २०१९ मध्ये त्यांना कृषी विभागाचा ‘उद्यानपंडित’ तर भारतीय कृषी संशोधन संस्थेचा (IARI, नवी दिल्ली) सर्वोत्कृष्ट नवनिर्मिती- प्रयोगशील शेतकरी पुरस्कार.

कृषी पर्यटन केंद्रात पाहा गोधन

देवरे यांनी शिवपर्व कृषी पर्यटन केंद्र सुरू केले आहे. तेथे ३५ प्रकारच्या फळपिकांची बाग तसेच ७० गायींचे संगोपन पाहता येते. सेंद्रिय भाजीपाला, धान्य पाहण्याबरोबर सेंद्रिय अन्नाचा आनंद येथे घेता येतो.

विजय देवरे ८८३०९४८ ००३